Шабла (Аркыттыҥ кош суузы)
| Шабла | |
|---|---|
| орус. Шавла | |
 Сол Шабла суу Ыштукол сууга киргениниҥ ортозында | |
| Характеристиказы | |
| Узуны | 58 км |
| Бассейн | 882 км² |
| Водоток | |
| Бажы | |
| • Бийиги | 2401 м |
| • Координаталары | 50°04′00″ с. ш. 87°27′42″ в. д.HGЯO |
| Оозы | Аркыт |
| • Турган јери | 22 км оҥ јаратла |
| • Бийиги | 874 м |
| • Координаталары | 50°09′21″ с. ш. 86°50′25″ в. д.HGЯO |
| Турган јери | |
| Суузыныҥ системазы | Аркыт → Кадын → Оп → Карский талай |
|
|
|
| Ороон |
|
| Регион | Алтай Республика |
| Аймак | Кош-Агаш аймак |
|
|
|
 — бажы,  — оозы |
|
Шабла (орус. Шавла) — Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында суу.
Этимологиязы
Шабла — орус. от алтайского шаала, чаал — молодое дерево [1].
Физико-географиялык темдектери
Шабла суу Туулу Алтайда Кош-Агаш аймактыҥ јериле агат. Тӱндӱк Чуйдыҥ сындарынаҥ башталып, Аркыт сууныҥ оҥ кош суузы болуп јат. Узуны 58 км, бассейнныҥ текши јери 882 км²[2].
Шабла суу талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2401 м кире бийикте мӧҥкӱ тоштоҥ бӱткен ады јок кӧлдӧҥ чыгара агат[3][4]. Баштапкы бӱдӱн јарым километрди суу саштардыҥ алдыла агат, оноҥ јердиҥ ӱстине чыгат, табынча тӧмӧндӧп, база бӱдӱн јарым километр јерди ӧдӧлӧ, 2163 метрде кӧлгӧ кирет, ойто ол кӧлдиҥ тӱндӱк јанынаҥ чыгара агып, 2 км бажынаҥ Шабланыҥ кӧлине талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1984 м бийик јерде кожула берет. Кӧлди кечире агала, узак эмес јерге Шабла тӱс јердиҥ суулары чылап, араайынаҥ јайым агынду болот. Оноҥ ары кайда да 500 м бажында суу кенейте 150 метрге тӧмӧн јӱткӱйт, учуп тӱжет, кӧлди тӱндӱк јанынаҥ туйуктаган каскактаҥ ажып, адылып тӱжет. Мыныҥ кийнинде сол јанынаҥ ого кош суу биригет (кезик карталарда Сол Шабла суу), суузы толуу болуп, јайым токыналу агат. Агыныныҥ тӱргени бу бӧлӱкте 2—3 м/с боло берет. 10 км-деҥ Шабла сууга оҥ јанынаҥ Ыштукол суу кирет (1600 м бийикте), оноҥ кӱнбадыш јаар кенейтетбуура согот[3]. Бу тушта сууныҥ јалбагы 10—12 м. Оноҥ ары Шабла тереҥ ӧзӧклӧ, Шабланыҥ сын-тайгазыныҥ тӱндӱк кыйузыла агып, јолой он ӱчтеҥ артык кисинек кош сууларла биригип, кайда да 50 км-деҥ Аркыт сууга кирет[5].
Јуугында јурт јок.
Кош суулары
- Сайлугем (оҥ) 2 км: (орус. Сайлюгем[5] (пр))
- Уштӱшкен (сол) (орус. Уштушкен[5] (лв))
- Арыш (сол) (орус. Арыш[5] (лв))
- Чаргы-Ӧзӧк (сол) (орус. Чарга-Узек[5] (лв))
- Турат (оҥ) (орус. Турат[5] (пр))
- Каракӧл (сол) (орус. Караколь[3] (лв))
- 17 км: Ачык (оҥ) орус. Ачик[3] (пр)
- 18 км: Сайлугем (сол) (орус. Сайлюгем[3] (лв))
- Јетикол (сол) (орус. Тетиол[3] (лв))
- Караойык (орус. Караоюк[3])
- 27 км: Каракол (оҥ) (орус. Каракол[3] (пр))
- 35 км: Комыргайлуойык (сол) (орус. Кмургулоюк[3] (лв))
- 40 км: Ыштукол (оҥ) (орус. Ештыкол[3] (пр))
Суу реестрдиҥ чотогоныла
Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны — (Ӱстӱги) Оп суунаҥ ала Эрчишке киргенине јетире[6].
Туризм
Ыштукол суу кожулганыныҥ ала бу суу турист-суучылдардыҥ сӱӱген маршруды болуп јат. Јаҥжыккан стандартный маршрут Шабла, Аркыт ла Кадын сууларла ӧдӧт. Сууныҥ кирӱзинеҥ маршруттыҥ кӱч ле јеткерлӱзи камаанду, бежинчи категория сложности (V к. с.) болор аргалу. Шабла 58 км агынында 1000 м бийиктеҥ агып тӱжет. Ӱстинде бир тизим кӧлдӧр (орус. каскад озер) сууныҥ агынын бир эмеш арайладат, оныҥ учун Шабла (ого тӱҥей сууларга кӧрӧ) јаҥмырдаҥ улам кӧп ажынбайт.
Мӧҥкӱ тоштордоҥ агып тӱшкен бастыра суулар чылап, Шабланыҥ суузы кӱнниҥ экинчи јарымында эмеш кӧптӧй берет, таҥ алдында ойто астай берет, тош кайылганынаҥ камаанду. Шабланыҥ суузы бӱрӱҥкий (орус. «ледниковая муть»), ичетен сууны оок суулардаҥ алза торт. Јойу туристтерге бу сууны кечетени кӱчке келижет.
Ыштыкол ло Аркыт суулардыҥ ортозында эки кире кечӱ бар, је отчет эткен улус кыйалта јоктоҥ страховкалу болзын, эмезе, навесной переправа јазазын деп рекомендация берет.
Суу объекттиҥ системазы: Аркыт суу → Кадын → Оп суу → Карский талай.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Шабла суу Алтыгы кӧлдӧҥ чыгып јатканы 
Шабла суу Алтыгы Шабла деп кӧлгӧ кирип јатканы 
Шабла суу Алтыгы Шабла кӧлгӧ кирип јатканы 
Шабла суу Ӱстӱги Шабла ла Алтыгы Шабла деп кӧлдӧрдиҥ ортозында 
Алтыгы Шабла кӧлдӧҥ Шабла суу чыгып јатканы
Ајарулар
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Государственный водный реестр. Река Шавла (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Лист карты M-45-67 Хр. Северо-Чуйский. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1980 год. Издание 1985 г.
- ↑ Карты Генштаба, Росреестра, Госгисцентра
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Лист карты M-45-66. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
- ↑ В Государственном водном реестре река значится как верхнее течение Юстыта и Чуи
Литературазы
- Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.
- Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая. — Горно-Алтайск: Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного издательства, 1979. — С. 263. — 395 с. — 5000 экз.
Тайантылар
Государственный водный реестр. Водный объект (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
