Сайлугемниҥ национал паркы
| Сайлугемниҥ национал паркы | |
|---|---|
| орус. Сайлюгемский национальный парк | |
 Бел-Ажу | |
| Тӧс информация | |
| Текши јери |
|
| Тӧзӧлгӧн ӧйи | 2012 |
| Турган јери | |
| 52°35′00″ с. ш. 88°36′00″ в. д.HGЯO | |
| Ороон | |
| Регион | Алтай Республика |
| Район | Кош-Агаш аймак |
sailugem.ru | |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Сайлугемниҥ национал паркы (орус. Национальный парк «Сайлюгемский») — Россияда аҥылу корулу ар-бӱткендик јер Туулу Алтайдыҥ кырлары. 2010 јылда Кош-Агаш аймакта Алтай Республикада Алтайда ирбис (орус. снежного барс) ле јуҥманыҥ (орус. горный баран аргали) тоозын корулап аларга тӧзӧлгӧн. Алтай-Саян экорегионныҥ корулу јерлериниҥ ассоциациязы ла национал парктарыныҥ тоозына кирип јат.
Тӱӱкизи
Туулу Алтайда аҥылу корулу ар-бӱткендик јерлерди ачары (ООПТ) 1917 јылда башталган. Ол тушта бу шӱӱлтени В. П. Семенов Тян-Шанский айдып баштаган. Россияда баштапкы географиялык корулу јерлерди аҥылаар проектти ол «О типах местности, в которых необходимо учредить заповедники типа американских национальных парков» тургузып, оны Орус географиялык обществоныҥ ар-бӱткен корулаар комиссиязына шӱӱжӱге чыгарган (цит. по: Штильмарк, Аваков, 1979). Кийнинде јылдарда одустаҥ артык шиҥжӱчилер Туулу Алтайда башка категорияларлу ООПТ федерал ла регионал учурлу ачарын айткан.
1929 јылда Ф. Ф. Шиллингердиҥ комплексный экспедициязы региондо баштакы Алтай заповедниктиҥ проектын тургускан (1932 јылда ол окылу ачылган). Экинчи корулу јер Катунскийди ачары узак ӧйгӧ чӧйилген. В. П. Семенов Тян-Шанский, 1961—1984 јылдарда, А. С. Крюков, Н. Г. Салатова, В. С. Ревякин, А. М. Маринин, Н. П. Малков, К. К. Трусов, Г. Г. Собанский, Б. С. Юдин, А. А. Шпунт ла 2001 јылда Байлагасов Л. В. ол керегинде баштанулар эткен. «Сайлугемниҥ национал паркы» јери бирде заповедник Катунский, ойто оныҥ кластеры, ойто корулу јер эдер деп јарталбай турар.
Онойдо, темдектезе, кӧп саба ӧрӧ айдылган авторлор, Аркыт суу аккан ӧзӧктиҥ јаан учурын темдектеп, Кадын-Бажыныҥ корулу јерин, Аркыттыҥ сол јарадын, эмезе сууныҥ бастыра бассейнын эдерин јартына чыгарга турган. Темдектезе, Г. Г. Собанский корулу јерди ӱч бӧлӱк эдер деп темдектеген: Аргут ичин туйук корулу, рекреациялар (Кадын суу ла Ӱч-Сӱмер (туу) ла Шабла суу), ээлем иштер астадылган (Кадын-Бажы сындардыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јаны ла Листвяганыҥ сындары).
Г. Г. Собанский база ла темдектеген:
«Кӱнбадыш Сибирде ас тоолу арткан калган тындулары ла куштардыҥ тоозын корулап алар мынаҥ артык јер јок, концентрациязы јеткил, ого коштой Аркыт ичиле каруулдаарга эптӱ јерлер. Алтайда баштапкы Алтай деп корулу јерде мындый эптӱ эмес» (цит. по Байлагасов Л. В., 2001, с. 17).
Аҥылу текст (орус.)[кӧргӱзерјажырар]«с точки зрения сохранения редких и исчезающих видов животных на юге Западной Сибири нет более подходящих мест, как в смысле пока ещё достаточной концентрации, по крайней мере, некоторых из них, так и в смысле удобства охраны, чем бассейн р. Аргут. Даже территории первого на Алтае Алтайского заповедника в этом отношении значительно уступает территории проектируемого Катунского» (цит. по Байлагасов Л. В., 2001, с. 17).
1984 јылда, качан «Кадын-Бажы корулу јер» аайынча окылу бичиктер белен боло берерде, эки участок берилген: тӧс — Кадын ла Аркыттыҥ ортозы (Кош-Агаш ла Кӧксу-Оозы аймактар) ла ӱзеери — Сайлугемниҥ сындарында (Кош-Агаш аймак). Кош-Агаш аймак корулу јер эдерге јӧпсинбеген (малчы-койчы улус ла исполком), Кӧксу-Оозы аймак јӧпсинген 210 муҥ га јерге, (озо айдылган 1300 га јер бербеген). Је корулу јерди јӱк ле ӱч јыл бажынаҥ тӧзӧгӧн, 1987 јылда. Управление охотничьего хозяйства Алтайского крайисполкома и в соответствии с планом Главохоты РСФСР кыска ӧйгӧ «обоснованиеге» тайанып, 1984 јылда заповедниктиҥ кыска проектин јазаган. Је, јерди јазап талдабаган, не дезе Кӧксу-Оозы аймактыҥ администрациязы ла Горно-Алтайский автоном областыҥ (эмдиги Алтай Республика) амадузы ар-бӱткен ресурстарды Казахстанныҥ ээлемдери тузаланбазын деп туйуктаары болгон.
XXI чактыҥ бажында заповедникти Сайлугемниҥ сындарында эдери керегинде кӧп катап айдылган (Сопин, 1976, 1977; Собанский, 1992, 2005; Маринин, 1993; Манеев ле о.ӧ., 1997).
Онойдо, Аркыт ла Сайлугемде корулу јерлер керегинде 40 јыл кайра айдылган болгон. «Сайлюгем» заповедникти тӧзӧӧрине, Алтай заповедниктиҥ ишчилери болушкан, Бастырателекейлик јерлик ар-бӱткенниҥ фонды (WWF) ла кӧп тоолу партнерлор (Горно-Алтайский тергеелик университет, Алтай Республиканыҥ тӱӱки-культуралык энчизиниҥ Агентствозы, Алтай Республиканыҥ агаш ээлемниҥ Министерствозы, Алтайский регионал экологияныҥ институды). Заповедниктиҥ иштеер ООПТ берген режимин, национальный парктыҥ режимине солыган, јербойыныҥ улузы бу јерде мал-аш тударын ла кабырарын темдектеген. 2010 јылда «Сайлюгемниҥ» национал паркы тӧзӧлгӧн, је оныҥ кыйуларына бар ла јуҥманы корулап аларга јерлер кирбеген.
«Сайлугемниҥ национал паркы» Кош-Агаш аймакта Алтай Республикада 2010 јылда Россия федерацияныҥ Кызыл бичигине кирген ас тоолу арткан калган тындулары ла куштардыҥ тоозын корулап аларга тӧзӧлгӧн.
Башкарузы
Россия Федерацияныҥ ар-бӱткендик ресурстары ла экология национал парктарыныҥ Министерствозыныҥ башкартузына кирет.
Территория национал парктыҥ јери, текши кеми 118 380 га, ӱч башка бӧлӱктеҥ (кластерлер) турат: «Сайлугем» (34 400 га), «Уландрык» (3 250 га) ла «Аргут» (80 730 га). Экӱзи бой-бойына јуук Сайлугемниҥ сындарыныҥ тӱндӱк келтейинде (макросклон), бу участктордыҥ тӱштӱк јаны Россия Федерация ла Монголияныҥ тергеелик кыйузында. «Аркыт» Кадын-Бажыныҥ сындары ла Тӱндӱк-Чуйдыҥ сындары РФ ла Казахстанныҥ тергеелик кыйуларыныҥ јуук јанында.
«Сайлугемниҥ национал паркын» тӧзӧгӧн амаду — Туулу Алтайда ирбистиҥ, јуҥманыҥ, козерогтыҥ (сибирский горный козел) тоозын астатпаска.
Парктыҥ алдында мындый иштер эдери туруп јат:
- туризм ле амыраар јерлер јазаары;
- ар-бӱткендик комплекстерди кичеери;
- улуска экологиялык сурактар јартаары;
- билимдик шиҥжӱлер, ар-бӱткенге ајару;
- экологиялык мониторинг;
- ар-бӱткендик ле тӱӱки-культуралык комплекстер ле объекттерди орныктырары.
Учреждениениҥ ижиниҥ тӧс ууламјызы — ар-бӱткенди корулаары, эколого-јартамал иш ле билимдик шиҥжӱ иш.
«Сайлугем национал парктыҥ јеринде» контролируемый туризм пландалган тургун улусла кожо. Алтайлар айылчыларга јадын-јӱрӱмин кӧргӱзер.
Окылу ады — Федерал тергеелик бюджет учреждение "Национал парк «Сайлугем». Организацияны РФ-тыҥ экологияныҥ ар-бӱткендик байлыктыҥ министерствозы башкарат.
Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ 2010 јылда кочкор айдыҥ 27-чи кӱнинде № 241-р чыккан Распоряжениези аайынча тӧзӧлгӧн. Эки јыл кийнинеҥ Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ 2012 јылда јаҥар айдыҥ 27-чи кӱнинде № 2545-р чыккан Распоряжениези аайынча ФГБУ "Национальный парк «Сайлюгемский», чынга иштеп баштаганы юридический лицо 2013 јылда куран айдыҥ 20-чи кӱнинде регистрация ӧткӧн кийнинеҥ.
Парктыҥ јеринде кезик ле ээлемдик иштер эдерге јараар. Бери кирерге окылу чаазын алар керек, оны јаҥыс парктыҥ офисынаҥ алар. Кластерлер «Сайлугем» ле «Уландрык» пограничный зонда, Россия Федерацияныҥ тергеелик кыйузынаҥ беш км башталат. Ого барарга, федерал пограничный служба органдарынаҥ јӧп чаазын алар.
Сайлугем национал паркатыҥ јерлерин зоналарга бӧлиген: аҥылу корулу, рекреационный зона, ээлемдик учурлу зона.
Национал паркта отделдер: јерлерди каруулдаар, билим-шиҥжӱлер ле мониторинг, экологиялык јартамал отделы, туризм ле рекреация иш.
Ӧлӧҥ-чӧп лӧ тындулары корулаар задача турат, тус салары, јерлик тындулардыҥ тоозын алары, туристтер јадар јелер јазаары, туристтерге экологиялык јол јазаары, палатка лагерь турар турлулар јазаар, кордондор эдер, информация берер јерлер, аншлаг, уузын кӧргӱзер информациялык щиттер тургузар.
Билимдик отдел — ирбистерди, јуҥма-аргалини шиҥдеер эп-аргаларды јарандырары. Иштиҥ тӧзӧлгӧзи: улайына мониторинг, тоозын алып, популяциялардыҥ аҥылузын шиҥдеер.
Экологиялык просвещение, туризм рекреационный иште парктыҥ Элјондык Соведи тӧзӧлгӧн, балдарга экологиялык лагерьлер, билимдик-ӱредӱ экспедициялар, культурный керек-јарактар, экологиялык байрамдар, акциялар, социологиялык опростор, СМИ-де статьялар, выставкалар, кинолор согоры ла о.ӧ.
Сайлугемниҥ сындарыныҥ тӱштӱк јанында аргали јӱрер јерлерде, монгол национал парк «Силкхемин Нууру» бар, олорло кожо ар-бӱткен корулаар элдер ортодо иштерди баштаган.
Монгол коллегаларла јоголып бараткан аҥдарды, ӧзӱмдерди чеберлеери, ирбис, јуҥманы, ого коштой туризмди ӧскӱрип, улусты экологияга ӱредер.
Физико-географиялык айалгалары
Парк Россия ла Монголияныҥ ортозында. Алтай-Саян кырлу системаныҥ сыраҥай ла ортозы — уникал трансграничный регион Россия, Монголия, Казахстана ла Кыдат. Экорегион планетаныҥ 200 регионыныҥ тоозына кирет, тындулар ла ӧзӱмдердиҥ бӱдӱмдер тоозыныҥ кӧбиле.
Рельефы бийик кырларлу, кезем бӧлинген, альпий бӱдӱмдӱ. Јаан ла деген кырларыныҥ бийиги 3000 м ажыра.
Кластердиҥ бойыныҥ границалары «Аркыт» Тӱндӱк-Чуйдыҥ сындарыныҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында. Тӱштӱкте — Ӱнгӱр ле Карагем сууларла, кӱнбадышта — Кадын-Бажыныҥ сындарында, Кайыр ла Аккем сууларла.
«Сайлугем» кластердиҥ тӱштӱк кыйузы — РФ ла Монголияныҥ тергеелик кыйулары, Сайлугемниҥ сындарыла — Тӱштӱк-кӱнчыгыш Алтайдыҥ сындарыла ӧдӧт. Сындардыҥ узуны 130 км, бийиги 3499 м талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧ (Саржематы туу). Бийик деген туулар мӧҥкӱлерлӱ.
Кластерлер јериниҥ ыраагы ла јуугынаҥ база аҥыланат. «Сайлугем» ле «Уландрык» участоктордо кижи улай ээлем иштер эткен болзо (мал-аш турган, аҥдаш, браконьерлер, ӧлӧҥ-чӧп јууры), Аркыттыҥ участогы ыраак ла једерге кӱч болгоны учун ар-бӱткен артабаган, (анчада Ӱнгӱр сууныҥ ӧзӧги).
Климады
Климады кластердиҥ башка-башка. Аркыт аккан ӧзӧктӧ ӱлӱрген айдаҥ ала тулаан айдыҥ учына јетире кыш, кышкы орто температура −13 до −15 °С, бийиктей кырда (2000 м талайдыҥ кеминеҥ бийикте) −30 °С тӧмӧн. Мында кыш ӱлӱрген айдаҥ башталып, кӱӱк айга јетире турат. Аркыт ӧзӧктӧ јылу јыл ичинде 90 кӱн, Сайлугем участокто улайына соок. Кӱн јок бӱркӱк кӱндер бир јылга 40—50. Кары ас кыш.
Кластер Аркыт јетире ле чыкту, кырларды эдектей суу сӱӱр ӧзӱмдер. Јут-чыктыҥ орто айлык кеми Сайлугем участокто 250—300 мм ашпайт.
Гидрографиязы
«Аркыт» участокто суулар (Аркыт, Ӱнгӱр, Кайыр ла о.ӧ.) Аркыт сууныҥ бассейнына кирет — Кадынныҥ кош суузы. Јайгыда кирӱ суулар, мӧҥкӱнеҥ агып суу толор бӱдӱми (30-таҥ 60 % јетире) ле кар кайылып толтурат (30 %). Је, јердиҥ алдында суулар база кӧп толтурып јат. Эҥ ле јаан суу Аркыт — узуны 163 км, водосборыныҥ кеми 7070 км² — Бел-Ажу суу ла Ак-Алака суулар биригип бӱдет. Сууныҥ агыныныҥ орто тӱргени ӱчтеҥ кӧп м/с. Агыныныныҥ тӱргени кедеҥ дезе — орой тоҥорында кӱчӱрген айдыҥ учында, 156—170 кӱн. Сууныҥ тожы дезе, кӱӱк айдыҥ ортозында тӱжет.
«Сайлугем» кластерде суу система Чуй сууныҥ бассейнинде оок суулардаҥ турат: Уландрык, Саржематы, Карасу ла ады јок кош суулар кожулат. Толгоныныҥ бӱдӱми — кар, јаҥар айдаҥ ала кандык айга јетире тӱбине јетире тоҥып калат.
Ӧзӱмдери
Национал парк «Сайлугемскийдиҥ» ӧзӱмдери јӱзӱн-јӱӱр ле бир јӱзӱн эмес.
Сайлюгемниҥ сындарында Сибирдиҥ бир канча чыкту јерлери ле Монголияныҥ кургак климады кыйулажат, кӧп саба ӧзӱп турган ӧзӱмдери — чӧл лӧ куру чӧлдиҥ ӧзӱми. Јаан јерде тундра. Кластерде агаштар јок.
Кластер «Аркыт» — Алтай Республикада эҥ ле кижи баспаган ар-бӱткендӱ јер. Ӧзӱмдер чӧл, јарымдай чӧл, суу јараттай јалаҥдар — агажы (тыт ла чиби, кайыҥ ла чиби, терек, мӧш лӧ тыт) бийик кырдыҥ тундровый сообщество ӧлӧҥи.
Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген ӧзӱмдер: астрагалдар (аксайский, аргутский, коротколистный, морщинистый, Политова, роскошный, чуйский), остролодочниктер (Ладыгина, Мартьянова, нижнеальпийский, пузырчатоплодный, пушистопузырчатый, Сапожникова) ла о.ӧ.
Тындулары
«Сайлюгемский» национал парк — трансграничный группировка алтай аргали Россиия ла Монголияныҥ кыйузыныҥ јанында јӱрер тынду. Сайлюгемде бу архардыҥ подвидыныҥ тӧрӧӧр јерлери бар.
Аркыт сууныҥ орто ло алтыгы агынында, кластер «Аргут» турган јерде, ирбистиҥ јаан группировказы бар, мында кайда да 10—15 тынду, олордыҥ 6-зы автомат камералар тузаланар мониторингте кӧрӱнген.
Мында эҥ ле кӧп тоолу Алтай-Саян экорегиондо кочкордыҥ (козерог) группировказы (орус. сибирский горный козел) јӱрет — ирбис ого аҥдайт. Сайлюгемниҥ сындарында ылаачын јӱрет (гнездовая группировка сокола-балобана), тоозы кезем астаган, браконьерлердеҥ улам.
Јуҥманаҥ ӧскӧ мында туйгактулардаҥ: аҥ (благородный олень), тооргы (сибирская кабарга), элик, булан (сӱрекей ас). Куньилер — киш, јеекен, јоонмойын, калазок. Казыр аҥдардаҥ — бӧрӱ, шӱлӱзин, тӱлкӱ, корсак. Сайлюгемниҥ популяциязы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине айу кирет (бурый медведь). Бу айу агаш јок бийик кырларда јӱрет, ӧҥи јарык кӱреҥ, тырмактары ак, оныҥ учун олорды актырмак деер (белокоготные). «Аргут» кластерде маны (манул) — јаан эмес јерлик киске, Туулу Алтайда ООПТ-лардыҥ јеринде туштабайт. Монголиянаҥ кезикте дзерен — антилопа кирет, ол Россияныҥ јерлеринде чек јоголгон. Парктыҥ эки участогында 146 бӱдӱм куш, 20-зи Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Ихтиофауна байлык эмес. Аркыт участокто табылган бӱдӱмдер: тупорылый ленок (Brachymystax tumensis), сибирский чараган хариус (Thymallus arcticus), голец (Barbatula toni) ле сибирский подкаменщик (Cottus sibiricus). Аркыт сууга јылмай келет (таймень, Hucho taimen). Тупорылый ленок ло ӱчкӧс (ускуч) РФ ла РА Кызыл бичиктерине кирген, тоозы кезем астайт. Суулар ыраак болгонынаҥ ихтиофауна эмди тургуза бар, је балык там ла астайт.
Герпетофауна ас туштайт јажыл бака-жаба (Bufo viridis), живородящей ящерицей (Lacerta vivipera) и степной гадюкой (Vipera ursine).
Ирбис
Ирбис (орус. снежный барс) (Uncia uncia) — јаан кискелердеҥ, бийик кырда соокто јӱрер јаҥыс бӱдӱм киске.
Россияда ол јӱк ле Алтай-Саян кырларда јӱрет. Бу тынду Кызыл бичикке МСОП, РФ Кызыл бичиги ле Конвенцияныҥ приложениезинде калыктар ортодо тоозы кезем астаган аҥ-куштар садузы аайынча бичикке (CITES) кийдирилген. Россияда ирбистиҥ телекейлик ареалыныҥ тӱндӱк границазы ӧдӧт. Бу тындуныҥ бӱдӱми экстремал айалгада јӱрӱп, ӧскӧ тындулар чылап ареалдыҥ кырында. Россияда олордыҥ тоозы 100-теҥ ашпайт.
Алтай јуҥма
_(1).jpg)
Јуҥма (орус. алтайский горный баран, Ovis ammon ammon) — архардыҥ телекейде јаан деген бӱдӱми. Алтайда кырдыҥ кучазы јуҥма (аргали) Элдер ортодо Кызыл бичикке кирген (2000). Россияда бу бӱдӱм ас туштаар статусту, аҥылу корулаар подвид, јоголорго јеткен тындулардыҥ тоозында (Кызыл бичик РФ, 2001). Ол ло статусту јуҥма Монголия (1997) ла Казахстанныҥ (1996) Кызыл бичиктерине кирген, II Приложение Конвенции о международной торговле видами флоры и фауны, находящимися под угрозой исчезновения (CITES).
Тургун эл-јон
Кош-Агаш аймакта Алтай Республикада Сайлугемниҥ национал паркы — бу бийик, кырларлу јер, климадыла Јака Тӱндӱкке тӱҥейлелген. Аймактыҥ ортозы — Кош-Агаш јурттаҥ Монголдыҥ кыйузына јетире — 50 км шыку. Эл-јонныҥ ныктазы 17 муҥ кижиге — 0,85 кижи кв. км. Јаан јерлерде кем де јатпайт. Мында ӱрелбеген тыт агашту ар-бӱткен.
Кош-Агаш аймакта теленгиттер јуртайт, олор озогы чӱм-јаҥдарын, фольклор, тилин јылыйтпаган. Јаҥжыккан кудайлык јаҥы теленгиттердиҥ — кам јаҥ, быркан јаҥ. 50 % кире казахтар, XIX чактыҥ учы ла XX чактыҥ бажында бери кӧчӱп келген. «Чуйдыҥ» казахтарын чӱм-јаҥдарын база јаҥдайт.
Мал-аш азыраары тургун улуста эмдиге ле уулалганча (60 % — кой ло эчки, 1/3 — соок тумчукту мал, 7 % — аттар, сарлык, тӧӧ.). Кӧп билелер турлуларда јуртайт, малдыҥ одорына јуук. Кӧчкӱн улустыҥ аш курсагы сӱт ле эт, тӧӧниҥ сӱди ле кымыс. Бир бӱдӱм ижи аҥдаары, алу ла эт табатан аҥдаза, азый балыктабайтан болгон, балыкты сууныҥ курты деер, эмди алтайлар балыктап јат. Јаҥжыгуда димдер јазаар: кеп-кийим кӧктӧӧри, коверсогоры, агаш, тере эдимдер, аттыҥ јепсели, кийис, темир эдимдер, столярный ла плотниктер ижи.
Экологиялык туризм
«Сайлугемниҥ» национал паркы — јакшы тургузылган экологиялык туризмди тазыктырары. Сайлугемниҥ паркында јерлик аҥдар кӧрӧр арга бар: јуҥма, марал, барынтычы куштар. Эҥ ле јаан јуҥма телекейде, мӱӱзиниҥ бескези 27 кг. Оны кӱскиде кӧрӧр керек.
Мында кӧчкӱн алтайлардыҥ јадын-јӱрӱмиле, јаҥжыгуларыла таныжып, ландшафттарды ајарар: чӧл, јарымдай чӧл, куру чӧл, тайга ла кырда тундра.
Туристический маршруттар јазалат. Паркка кирерге, организацияныҥ офизинеҥ бичик алар.
Ар-бӱткендик кереестер
Кош-Агаш аймак Алтай Республикада, мындагы паркта ар-бӱткендик ле культуралык объекттер кӧп — суулар, кӧлдӧр, кырлар сындары, кургандар, стелалар, петроглифтер.
- Кӧлдӧр: Шабланыҥ;
- Сындар: Сайлугемниҥ, Тӱштӱк-Чуйдыҥ, Тӱндӱк-Чуйдыҥ, Кадын-Бажыныҥ.
- Байлу јерлер: плато Ӱкек — јанында ла каан бала табылган јер;
- Музейлер: Кӧкӧрӱ, Јаҥы-Аул;
- Суулар: Аркыт, Шабла, Карагем, Карагемде прорыв Аркыт сууда кызык (пятикилометровый каньон);
- Кургандар. Петроглифтер. Могильниктер. Керексур Јӱстыт ӧзӧктӧ — Сайлугемниҥ сындарыныҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ;
- Аржандар: Јуҥмалуныҥ, Чаган-Узунныҥ, Бугузунныҥ.
«Сайлугемниҥ» национал паркын кӧрӧргӧ, администрацияныҥ аҥылу бичигин алар керек. «Сайлугем» ле «Уландрык» деп кластерлерге барарга, пограничный зонаныҥ јараткан бичиги керек. Парктыҥ офисинеҥ јартын угар.
Тайантылар
- Федеральная система ООПТ
- Министерство природных ресурсов и экологии Российской Федерации (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 23 кӱни, 2014. Архивировано јаҥар айдыҥ 23 кӱни, 2014 јыл.
- Официальный сайт национального парка «Сайлюгемский»
- Сайлюгемский национальный парк на Youtube