Салганду

Јурт
Салганду
орус. Салганда
Салганду
51°51′13″ с. ш. 86°19′18″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Чоо
Јурт јеезе	Паспауулдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1860
Бийиги	439 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘31 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 30 %, тубалар 51 %(2002)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649190
АТТК-ныҥ коды	84245840004
МТТК-ныҥ коды	84645440116
Номер в ГКГН	0154369
Салганду Москва Улалу Салганду

Салганду (орус. Салганда) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Паспауулдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Салганду, салкынду јер (орус. с сильным ветром).

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Кичӱ-Ыжы суу ла Ургун сууныҥ бириккенинде турат. Айландыра јырс ла эткен кара јыш агаш. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 439 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Кыска, серӱӱн ле чыкту јай, кыш узун, јаан карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).

Аҥ-куштары

Аба-јыштыҥ оок аҥдары: агас, суузар, киш, албаа, јоонмойын, койон, камду, јараа, кумдус, кӧрӱк, ӧркӧ, сарас, момон, сарас, сыгырган, тарбаган. Туйгактулары: марал, булан, элик, аҥ, ак-кийик ле тооргыАлтай Республиканыҥ кызыл бичигине . Куштары тайгада јӱрет: агуна, аларткы, ӱкӱ, карачкай, јыдантык, каргаа, кедей куш, карчага, кӧктӧш, кускун, саҥыскан, кучыйак, кӱртӱк, чай, кызыл тӧш, кӱӱк, кӱӱле, мечиртке, ӧскӱс уул, сымда, талтар, таан, талеҥко. Сууларда чараган, бел, ӱч-кӧс, сӧлӧм, јылмай, чортон.

Ӧзӱмдери

Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак.

Јери ле јолдоры

Јуртта 7 ором: Кӧкчечек, Олјондо, Јажыл, Амыр-энчӱниҥ, Чарбай кобы, Кӱнет, Кырлу кош ором. Паспауулга јетире орык јол.

Салганду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Паспауул	11 км
Аймактыҥ тӧс јери Чоо	29 км
Республикан тӧс кала Улалу	57 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	157 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма)	67 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Л. П. Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын-Кӧлди јараттай.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы

2002	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2020
64	↘34	→34	→34	↗41	↗43	↘42	↘31	↘13

10

20

30

40

50

60

70

2012

2020

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 64 кижи болгон, олордыҥ 30 % орус, 51 % туба ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Инфраструктуразы

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Паспауулда.

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1327);
• Граждан јууныҥ геройлорыныҥ мӧҥкӱзи (Салаганду јурттаҥ 100 м ыракта, јалаҥда).

Археологиялык

• Темир кайылткан печкениҥ орды (1329).

Ар-бӱткендик

• Байлу туу Байгыр (1311);
• Бактыган кыр (1312);
• Тоҥбок суу (1317).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

Тайантылар