Большая Кузя
| Јурт | |
| Большая Кузя | |
|---|---|
| орус. Большая Кузя | |
| 51°41′46″ с. ш. 86°43′13″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чоо |
| Јурт јеезе | Кара-Кӧкшиниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1860 |
| Бийиги | 400—600[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | →0[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | тубалар100 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649180 |
| АТТК-ныҥ коды | 84245830002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84645430106 |
|
|
|
Большая Кузя (орус. Большая Кузя ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезезине кирген. Эмдиги ӧйдӧ бу јурт јок, ээнзиреген, је статистикалык јуунтыда јон јаткан јерлердиҥ тоозына јастыра кийдирилген (орус. «в статистическом сборнике она по ошибке числится в списке населенных пунктов»)
Этимологиязы
Бу јурттыҥ туба ады ундулып, јылыйып калган, орус. Большая Кузя, јанында агып турган суузы «Коозо» деп бичиген, јурттыҥ ады јок. Азыйда мында тубалардыҥ кӱзен сӧӧктӱ улустары јаткан[4], оныҥ учун, Кӱзен јурт — Большая Кузя деп бичилген бодоштыру бар.
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Бактыган, Сугул деп сындардыҥ эдегинде, Коозо сууныҥ Кульбич сууга киргенинде турган.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 400—600 метрге бийик[1].
Климады
Климады орто-континентал. Узун, јаан карлу кыш, јолдорды ӱзе кӱрт туй алып ийет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јай кыска серӱӱн ле чыкту кей. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары
Аҥ-кужыла бай тайгалар булан, аҥ, элик, тооргы, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, агас, јеекен, албаа о.ӧ. Сууларда јӱзјн-јӱӱр балыктар, је калганчы ӧйдӧ кезем астаган чараган, бел, ускуч, чортон ло о.ӧ. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, сууларда камду, кумдус. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].
Ӧзӱмдери
Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[7]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп тӱжӱм, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак[7].
Јери ле јолдоры
«Кара-Кӧкши — Ӱймен» деп тегин гравий јол, узуны 7 км.
| Большая Кузя јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Кара-Кӧкши | км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чоо | км |
| Республикан тӧс кала Улалу | км, км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | км, км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 000,0 км-деҥ | км |
Тӱӱкизи
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн[8]. Л. П. Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын-Кӧлди јараттай[4].
Эл-јон
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 0 | →0 | →0 | →0 | →0 | →0 | →0 |
Большая Кузя јуртта 1989 јылда 23 кижи болгон.
Ук-калыктары
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 10 кижи болгон, олордыҥ 100 % тубалар болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
- Бастыра инфраструктуралык обьекттер Кара-Кӧкшиде.
Экономиказы
Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Туризм.
Кереестер
Археологиялык
- Јебрен јурт Нырна (1319)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Ар-бӱткендик
- Чаптыган байлу туу (1316)[14];
- Тоҥбок суу (1317)[14];
- Чаҥкырдыҥ боочызы (1331)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Јарлу улузы
Ајарулар
- ↑ 1 2 Чойский район (Чоо аймак)
- ↑ 1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 1 2 Сайт «Чойский район». Традиции и обряды.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — г. Горно-Алтайск, 2020.
- ↑ 1 2 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Тайантылар
| Чоо аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
.jpg) | Аймактыҥ тӧс јери: Чоо јурт |  | |
