Гусевка

Рувики сайттаҥ
Јурт
Гусевка
орус. Гусевка
52°01′37″ с. ш. 86°32′09″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чоо
Јурт јеезе Чооныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Баштапкы ады чыккан 1881
Бийиги 277[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 363[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 98 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649180
АТТК-ныҥ коды 84245860002
МТТК-ныҥ коды 84645460106
Номер в ГКГН 0804947
Гусевка (Россия)
Точка
Гусевка
Red pog.svg
Москва
КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймакГусевка (Алтай Республика)
Описание изображения
Orange pog.svg
Улалу
Точка
Гусевка

Гусевка (орус. Гусевка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Чооныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Кас, кастарлу деп сӧс, орус. Гусевка.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Урчын ла Сугулдыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Ыжы сууны экијараттай, аймактыҥ тӧс јери, Чоо јуртла биригип калган. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 277 метрге бийик[1].

Климады

Климады орто-континентал. Јай кыска, кыш соок, узун, карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).

Аҥ-куштары

Аба-јыштыҥ оок аҥдары: агас, суузар, киш, албаа, јоонмойын, койон, камду, јараа, кумдус, кӧрӱк, ӧркӧ, сарас, момон, сыгырган, тарбаган[4]. Туйгактулары: марал, булан, элик, аҥ, олордыҤ ортодо ак-кийик ле тооргы Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине[5] кирген. Куштары тайгада јӱрет: агуна, аларткы, ӱкӱ, карачкай, јыдантык, каргаа, кедей куш, карчага, кӧктӧш, кускун, саҥыскан, кучыйак, кӱртӱк, чай, кызыл тӧш, кӱӱк, кӱӱле, мечиртке, ӧскӱс уул, сымда, талтар, таан, талеҥко. Сууларда чараган, бел, ӱч-кӧс, сӧлӧм, јылмай, чортон деп балыктар јӱрет.

Ӧзӱмдери

Кырлары койу кара агашла бӱркелген мӧш, јойгон, чиби,[6]. Тайга, кырлары кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, јойгонло кожо јымжак агаштардаҥ кайыҥ, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана бар[6]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тӱжӱм берет, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак таркаган[6].

Јери ле јолдоры

Јуртта 3 ором: Јеҥӱниҥ 40 јылдыгы, Јажыл, Тӧс. «Улалу — Чоо — Артыбаш» деп (Телецкий тракт) јолдо турат.

Гусевка јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чоо 4 км
Аймактыҥ тӧс јери Чоо 4 км
Республикан тӧс кала Улалу 70 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 160 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ 80 км

Тӱӱкизи

Јурт 1881 јылда тӧзӧлгӧн[7]. Революциядаҥ озо эмдиги тубалар јуртаган[8].

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
327327322332343359363

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 288 кижи болгон, олордыҥ 98 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы

  • баштамы школ;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • стадион;
  • библиотека;
  • магазин.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемду. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

Археологиялык

  • Орой палеолит. Јебрен јурт (1334)[14].

Ар-буткендик

  • Аккайа байлу туу (1308)[14];
  • Тоҥбок суу (1317)[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

  1. 1,0 1,1 Гусевка
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — г. Горно-Алтайск, 2020.
  5. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. 6,0 6,1 6,2 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
  8. Сайт «Чойский район». Традиции и обряды.
  9. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. 14,0 14,1 14,2 14,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар