Калбак-Таш ӧзӧктиҥ петроглифтери

Калбак-Таш ӧзӧктиҥ петроглифтери
Калбак-Таш ӧзӧктиҥ петроглифтери
	орус. Петроглифы урочища Калбак-Таш
	Россия Федерацияныҥ ; культуралык энчизи
Турган јери
	50°24′06″ с. ш. 86°49′08″ в. д.HGЯO
Страна	Россия;
Субъект РФ	Алтай Республика
Район	Оҥдой аймак
	Калбак-Таш ӧзӧктиҥ петроглифтери
	Калбак-Таш ӧзӧктиҥ петроглифтери
	Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Калбак-Таш (орус. Тялбак-Таш) — Чуй сууныҥ оҥ јарадында ӧзӧк, Оҥдой аймак Алтай Республика.

Петроглифтерле јалу јер, антропоморфный, солярный ла зооморфный јуруктарлу. Аҥдар, аттар, уйлардыҥ јуруктары. Петроглифтер башка-башка тӱӱкилик периодторго бӧлӱнет: неолиттеҥ јебрентӱрк эпохага јетире.

Калбак-Таш эҥ ле јаан руникалук бичиктерлӱ, јаҥыс Алтайд эмес, бастыра Россияда. Калбак-Ташта кезик бичиктер эмдиге јетире кычырылбаган.

Петроглифтер Калбак-Ташта таш ла темир јепселдерле јуралган. Јуруктарлу «галерея» айландыра чеденделген. Алдынаҥ бойы кӧрӧр лӧ экскурсоводло кожо кӧрӧргӧ јараар.

Этимологиязы

Калбак-Таш (орус. букв. ложка-камень). Калбак, јалбак; салактаган; мешковатыйʼ [Молчанова, 1979, с. 199] ла апеллятив таш ʻкаменьʼ^[1].

Тӱӱкизи

Калбак-Таш керегинде баштапкы катап В. В. Радлов^[2] 1865 јылда, бойы јуруктарды кӧрбӧгӧн дӧ болзо, бичиген, оныҥ јолы ӱстиле ӧдӧ берген.

Г. Н. Потанин јуруктар кайда бар болгоны керегинде кыскарта бичиген, эки јерде кайа ташта јуруктар Чуй оозында (эмди Калбак-Таш I ле II деп јарлу (Чуй-Оозы)).
Кереести 1912 јылда Д. И. Кузнецов, Јаш-Тураныҥ кижизи ачкан^[3]. Ол јурукчы Г. И. Гуркинле^[4] кожо петроглифтерди кайалардыҥ алты јаныла эбирип, тӱҥейлеп јураган – бу алтай петроглифтерди шиҥдеп баштаганы деп чотолот.
1979 јылда святилищени јаҥынаҥ "ачкан" Е. А. Окладникова ла П.П. Лабецкий алтай кайчы А. Г. Калкинниҥ болужыла. 1980-1981 јылдарда олор кӧп тоолу петроглифтердиҥ копиязын эткен. Окладникова јебрентӱрк бичикти тапкан, кийнинде В.М. Наделяев база 11 руна таап, јебрентӱрк бичикти шиҥдеерине јаан кирелте эткен (эпиграфика).
1984 јылдаҥ ала В. Д. Кубарев^[5] коллегаларыла кожо системалык шиҥжӱни Калбак-Таш I ле II ӧткӱрген, је ол керегинде јӱк ле 1996 јылда калыктар ортодо "Корпус петроглифов Центральной Азии" деп проектте бичип баштаган. 1987 јылда јебрентӱрк бичиктиҥ база 8 јолдыгы табылган.
1991 јылда јанында ла пазырык культураныҥ ӱч сӧӧксалгыжы чыккан, 1992 јылда В. Д. Кубарев Е. ле П. Маточкин кожо монография чыгарган. Руникалык тексттерди И. Л. Кызласов шиҥдеген^[6] (1994-2003), 2011 јылда Кубарев база бир канча тӱрк бичиктер тапкан.
Бу кереестерде башка јылдарда кӧп шиҥжӱчилдер иштеген, ол тоодо Франция, США, Польша, Япония, Корея ла о.ӧ. ороондордыҥ специалисттери.

Калбак-Таш I јурамалы

Калбак-Таш I деп петроглифический комплексти шиҥжӱчилер 15 бӧлӱк эдип темдектеген, ондо «кайаларла». Текши тоозы 3723^[3].

Эҥ ле кӧп петроглифтер тӱштӱк ле орто јанында, Чуй сууныҥ оҥ јарадына јуук. Кӧп тоолу јуруктар ӧй лӧ ай-кӱнниҥ кубулганынаҥ камаанду ӱрелип јаткан (салкын, јут, выщелачивание) ла антропоген айалгалардаҥ улам. Кезик кайалардыҥ ӱсти јарылган, јол јазаарда јарар иштердеҥ улам болгон. Тӱштӱк-кӱнчыгыш јаны учуры јаан композицияларлу, таҥмалар ла руникалык бичиктер бар^[3].

Калбак-Таштыҥ петроглифтерин башка эпохалардыҥ устары эткен – неолиттеҥ ала тӱрк ӧйгӧ јетире ӱч тӧс группа сӱрлер: зооморфный, антропоморфный ла геометрический. Эҥ ле јебрен јуруктар (руки, букалар лировидный мӱӱстерлӱ) Индте таш јуруктарга тӱҥей.

Кереесте «кӱнбаштулар ла букабаштулар» (орус. "солнцеголовые" и "быкоголовые" существа), антропоморфный чырайлар, тындулардыҥ (булан, аҥ, элик). Аҥдар јураганыла аҥылу јерде турат, кенейте тура тӱшкен аайлу (поза «внезапной остановки» с ногами, выброшенными вперед в скачке, и рогами, закинутыми за спину) – характерный элемент скиф јуруктардыҥ аҥылу темдеги^[3].

Ӱстӱги яруста композицияныҥ ортозында алты эр кижиниҥ сомы, олор ритуал биједе. Тӱҥей позада јуралган, кийими тӱҥей детальдарлу, атрибуттарлу. Мында ла кижи-кӱн ("человек-солнце") чокторлу бӧрӱк-короналу, колесница ла тайак-посох – мындый ла јурук-петроглифтер Тамгалы, Саймолы-Таш ла Ороктойдо кайада, Кадынныҥ јанында^[3].

Шиҥжӱчилдердиҥ айтаныла, Калбак-Ташта кайаныҥ бажында орто паннодо јебрен јурукчы телекейдиҥ бӱдӱми ле Орчылаҥныҥ бӱдӱмин јураган.

Руникалык бичиктер

Руниалык бичиктер Алтайдыҥ оморкодузы. Мында кайада 30 јолдык бичилген, Россияда эҥ ле кӧп јуулган руникалык бичиктер. Руныларды И. Л. Кызласов кӧчӱрген^[6] – россий тӱӱкичи ле археолог.

Билимчи И.Л. Кызласов бу руниалык бичикти мынайда кӧчӱрген^[7]:

«Јер — ӱргӱлјик! Эмчиниҥ айлын корула: беш катап кӧрмӧстиҥ орузыныҥ изӱ одын јайлат, ӱрип, сӱр! Јакшыны јайа! Кара-Јер!»
«Бӱдӱп айрыл!»
«Табылган Адам, меге болуш!»
«Јерде бастыра бар орулар јоголзо, Ӱргӱлјик Јерде бастыра тирӱ немелер чаксырай берер».
Аҥылу текст (орус.)[кӧргӱзерјажырар]

«Земля — вечное бытие! Облагодетельствуй дом лекаря-травника: пятикратно возьми жар бесовской болезни, подуй, изгони! Сотвори благодать! Земля-Чернь!»
«Уверуй и очистись!»
«Обретённый мой Отец, снизойдите до меня!»
«Если на Земле пребывающие в болезни исчезнут, на Вечной Земле пребывающие существа придут в замешательство».

Једер јол

Кереес јуруктар Калбак-Таш I ле Калбак-Таш II Кадын ла Чуй бириккенинеҥ 10,6 км јерде.

Калбак-Таш I петроглифтер кайада Чуйдыҥ трагында 723 километрде 140 метр сол јанынаҥ, 17 км Ийин јурттаҥ, 835 м талайдыҥ кеиинеҥ бийик.

Ајарулар

Литература

'Базайченко А. В. Основные особенности наскальных изображений Горного Алтая скифской эпохи // Мир Евразии. 2008. №2(2);
Дэвлет Е.Г., Дэвлет М.А. Сокровища наскального искусства Северной и Центральной Азии // М.: ИА РАН, 2011;
Екеева Э.В. Священные скалы и камни // Диалог культур: поэтика локального текста материалы IV Международной научной конференции. под редакцией П.В. Алексеева. 2014. С. 196-203. ;
Кадиков Б. Петроглифы Алтая // Краеведческий вестник. Историко-публицистический альманах Бийского краеведческого музея им. В. В. Бианки. №5, Бийск, 1997 г. ;
Кубарев В. История изучения святилища Калбак-Таш // Доклад на международном симпозиуме «Проблемы интерпретации тюркских рунических текстов и алтайский корпус», Горно-Алтайск, 20 мая 2009 г;
Кубарев В. Д., Маточкин Е. П. Петроглифы Алтая // Новосибирск, 1992/;
Кубарев В.Д. Калбак-таш II: Памятник наскального искусства Алтая // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. 2007. Т. XIII. С. 282-287. ;
Окладникова Е.А. Решетчатые фигуры г. Калбак-Таш (Горный Алтай) // Известия горно-алтайского отдела русского географического общества. Вып. 2., 2009;
Окладникова Е. А. Тропою Когульдея. // Л.: Лениздат, 1990.— 189 с, ил;
Пустогачева Т.С. Проблемы развития Чуйского тракта в 60-90-е гг. XIX в. // Вестник Томского Государственного Университета, 2011, №1(13); 11. Республика Алтай. Краткая энциклопедия // Новосибирск: Изд-во «Арта» , 2010. — 366 с, ил; 12. Серегин Н. Н., Мухарева А. Н. История изучения петроглифов раннего средневековья на территории Алтая // Научное обозрение Саяно-Алтая № 1(9) 2015.

Тайантылар

Дополнительные исследования рунических надписей горы Ялбак-Таш. Строка XXIV
(PDF) Руническая надпись из Калбак-Таша II в Центральном Алтае (к вопросу об азах и территории их расселения)
Урочище Калбак-Таш (орус.). welcometoaltai.ru. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱни, 2019. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 21 кӱни, 2019 јыл.
Информация об урочище Калбак-Таш (орус.). nashaltay.ru. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱни, 2019. Архивировано кочкор айдыҥ 23 кӱни, 2017 јыл.

[1] Топонимика Республики Алтай книга 2. Онгудайский район

[2] Радлов Василий Васильевич - Алтай Туристский. Туристический портал

[в_туризме-3] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ Калбак-Таш - Алтай Туристский.

[4] Гуркин Григорий Иванович

[5] Кубарев Владимир Дмитриевич

[Кызласов-6] ¹ ² Кызласов Игорь Леонидович | Институт археологии Российской академии наук

[7] Что скрывают алтайские петроглифы? | Путешествия со смыслом | Дзен

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]