Туру Алты

Рувики сайттаҥ
Туру Алты
орус. Туру Алты
Тӧс композиция
Тӧс композиция
Ачкан ӧйи1970 јыл 
Турган јери
49°52′41″ с. ш. 89°18′33″ в. д.HGЯO
Ороон
  •  Россия
РФ субъектиАлтай Республика
РайонКош-Агаш аймак
Россия
Точка
Туру Алты
КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймакАлтай Республика
Описание изображения
Точка
Туру Алты

Туру Алты (орус. Туру Алты) — культовый комплекс, јебрен корум[1] кӱлердиҥ ӧйинде Бар-Бургазы сууныҥ оҥ јарадында турган[2] Кош-Агаш аймакта Алтай Республикада.

Шиҥжӱниҥ тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1970 јылдарда В. Д. Кубарев комплексте баштапкы билим шиҥжӱӱлер ӧткӱрген[2]. 1992—1993 јылдарда комплексти американ археолог Э. Якобсон ло јопон шиҥжӱӱчи Т. Масумото турушкан россий-американ экспедиция шиҥдеген[3]. Археологиялык казынтыларды В. Д. Кубарев ӧткӱрген. 1978 јылда Барбургазы I деп пазырыктыҥ корумдары[4], онойдо ок эртеорточактардыҥ ксенотаф ла тӱрктердиҥ бу ла ӧйдиҥ чедени шиҥделген [5].

1995 јылда ла 2003 јылда Л. С. Марсадоловко баштадып комплексти Тергеелик Эрмитажтыҥ Саян-Алтай экспедициязы шиҥдеген[6]. 2006—2008 јылдарда экспедиция А. И. Мартыновко баштадып петроглифтерди јурап кӧчӱрген [7]. 2014—2015 јылдарда Горно-Алтайсктыҥ университеди ле Генттыҥ университеди (Бельгия) биригип шиҥжӱӱ иштер ӧткӱрген. Бу экспедицияныҥ амадузы комплекстиҥ цифровой моделин тургузып, объект турган јердиҥ картазын тургузып ла темдектеп бичиири болгон[8].

Комплекстыҥ јурамалы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Культовый комплекстыҥ обьекттери бийик эмес тӧҥниҥ эдегинде тепкиштеринде ле тӧҥниҥ бажында орус. сланцевые выходы турат. Комплекске: корумду сӧӧктӧр, чеденде стелалар, керексурлар, јаан таш тегериктер гигантские восьмикаменные кольца, јебрентӱрк чедендер ле таштарда јуралган јуруктар кирет. Бастыра комплекс тӧрт бӧлӱкке ӱлелет:

  1. кырдыҥ бажы;
  2. кырдыҥ меес јерлери;
  3. Кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш эдеги;
  4. Бар-Бургазы суу ла кырдыҥ ортозында тӱштӱк-кӱнбадыш јер.[8]

1-кы турган јер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуруктардыҥ кӧп сабазы тӧҥниҥ эҥ ле ӱстинде турган кайаларда јуралган [2]. Кӧп јуруктарды точечный техника тузаланып јураган, је кезик јуруктарды тӱс таштардыҥ ӱстине курч немеле кырып јураган[2]. Бастыра јаан эмес јерде јӱстеҥ артык тындулар, је олордыҥ ортозында кӧп аҥдар јуралган.

Бастыра комплекстыҥ тӧс композициязында[6] эки аҥ јуралган. Иркек аҥныҥ узуны 1 метрдеҥ кӧп, мӱӱс јок тижи аҥ оноҥ тыҥла огош эмес. Тижи аҥга кӧрӧ иркек аҥ јакшы јуралган. Оныҥ оборы, мӱӱстери јаан. Бу Туру-Алтында јуралган аҥдардыҥ бӱдӱми Монгол јеринде ле Забайкальеде аҥдардыҥ таштарында јуралган аҥдардыҥ јуругына тӱҥей[2][9]. Тӧс јурукты айландыра чийӱлер оок јапжынып калган точкалардаҥ турат, бу јуруктар кийнинде јуралган[2].
Кырдыҥ ӱстинде јаҥыстаҥ эмезе бир канча корумдар бар, тӱс јерлерде тӧрт керексур бар, олорло коштой јаан эмес корум тегериктер болот.

2-чи турган јер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кырдыҥ кӱнбадыш јанында меестиҥ тӱс те каскак та јерлеринде 120 корум бар. Олор бирдеҥ эмезе бӧлӱктерле турат. Кырдыҥ тӱс меестеринде тогус керексур, олорло коштой таш тегериктер. Онойдо ок меесте сегис чеден, эки таш кайырчак ла ӱч стела турат[8].

3-чи турган јер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бу комплексте 18 стела турат, кезиктери чеденде, кезиктеринде чеден јок. Эмеш чӧлгӧ јуук јерде 23 корум, онойдо ок кырдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында орой кӱлер ӧйдиҥ 11 корумы бар. Оныҥ јанында этнографиялык ӧйдиҥ јети сӧӧги бар. Кырдыҥ тӱштӱк јанында 24 корумнаҥ турган бӧлӱк, бир тӱрк чеденди казып салган, корум тегериктер ле таш чедендерде стелалар. Кырдыҥ кӱнбадыш јанында сӧӧксалгышка эки корум ла керексур кирет, оныҥ јанында корум тегериктер. Башка турган тӧрт стела кырга јуук турат[8].

4-чи турган јер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кырдыҥ эмеш тууразында бир канча бӧлӱк археологиялык объекттер бар. В.Д Кубарев каскан пазырыктыҥ сӧӧксалгыжына тӱҥей[4], оныла коштой 20 балбала ла онноҥ кӧп корум тегериктер. Оныҥ јанында эки керексур ла бир канча таш чедендер. Совет ӧйинде мында аҥылу суактар казып бу јерлерди сугарган. Суактардыҥ эки јаны таштар салып бектелген. Суактыҥ тӱндӱк јанында сегис јаан таштаҥ эткен тегерик, кырдыҥ эдегине јууктай беш стела турат[8].

Башказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайда петроглифтердиҥ композициялары турган кайа таштарда јуралган. Обьекттердиҥ база бир башказы ол мында «амфитеатр» бары, оныҥ акустикалык аргазы тыҥ. Кырдыҥ бажында араай куучындаза, кырдыҥ эдегинде јарт угулат деп темдектелген[10]. Кайаныҥ алдында, јалбак таштарла јазап, аҥдар јурап салган јер, јураган јуруктары Монголияда аҥдар јураган таштарга тӱҥей, Туру-Алтынныҥ јалбак таштарда јуралган композициязы, јебрен чактардаҥ бери кырдыҥ бажында турган жертвенный алтарь болгонын кӧргӱзет[10].

Тӱҥейлештер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эмдиги ӧйдӧ Алтайда петоглифттер јураганыла, Джалгызтобтыҥ тӧҥдӧринде јуруктарга тӱҥей, јаан таштыҥ јурамалы[9] Талдура сууныҥ јанында бу ташта јуралган эки аҥныҥ јуругы, Елангаш, Ирбисту, Чаган деп суулардыҥ ӧзӧктӧринде петроглифтерге тӱҥей[11]. Биске јуук Монгол Алтайда јуралган јаан аҥдар 126 см ла 115 см Цагаан-Салаа комплексте кӧргӱзилген, онойдо ок Хар-Салаада база[12].

Комплекстиҥ датировказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайда башка-башка јерде петроглифтерди шиҥдеп кӧрӧрдӧ, бу культовый обьекттер кӱлердиҥ эпохазына кирет, олорды эртескиф ӧйдӧ тыҥ тузаланганы кӧрӱлет, оныҥ кийнинде ӧйлӧрдӧ ас тузаланган.

Туру-Алты комплекс бойыныҥ конструктивный ла стилистический јӧптӧриле эртескифтердиҥ керексураларына эмес, Туваныҥ монгун-тайгин объекттерине тӱҥей. Бу комплекс Јӱс-Тыт сууныҥ јанында керексулардаҥ озо тӧзӧлгӧн деп чотолот[1]. Тӧс композицияда аҥдарды јураганында эмеш башка бар, оныҥ учун бу јуруктарга тӱҥей кӱлердиҥ эпохазына келижип турган, таштарда јуруктарды монголо-забайкал јуруктардаҥ бедиреген[9] Алтай ла Монголияныҥ кайа таштарында јуралган аҥдардыҥ оборы кӱлер эпоха тушта јураган петроглифтердиҥ композицияларына кирет. Оныҥ учун билимчи шиҥжӱӱчилер јуруктарды бу ӧйдӧ јуралган деп тургускан[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Кырдыҥ ортозы, мынаҥ суактар кӧрӱнет

    Кырдыҥ ортозы, мынаҥ суактар кӧрӱнет

  • Тӧс петроглиф

    Тӧс петроглиф

  • Тӧҥниҥ ӱстӱги јаны

    Тӧҥниҥ ӱстӱги јаны

  • Тагыл

    Тагыл

  • Кайада аҥдар

    Кайада аҥдар

  • Аҥдар

    Аҥдар

  • Келтейип калган стела

    Келтейип калган стела

  • Меесте стела

    Меесте стела

  • Таш тегерик тепкиште

    Таш тегерик тепкиште

  • Кырдыҥ бажында таш тегерик

    Кырдыҥ бажында таш тегерик

  • Кырдыҥ бажы

    Кырдыҥ бажы

  • Кырдыҥ эдегинде. Чеденде стелалар

    Кырдыҥ эдегинде. Чеденде стелалар

  • Кырдыҥ бажында эмдиги ӧйдиҥ Тагылы

    Кырдыҥ бажында эмдиги ӧйдиҥ Тагылы

Примечания

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1 2 Марсадолов Л.С. Многовековые традиции функционирования древних святилищ Алтая.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 Кубарев В.Д. Древние изваяния Алтая (оленные камни). — Наука, 1979. — С. 29.
  3. ↑ Кубарев В. Д., Якобсон Э., Масумото Т. Исследования в предгорьях Сайлюгема. — Altaica. — 1993. — С. 63—68.
  4. ↑ 1 2 В.Д. Кубарев. Курганы Сайлюгема. — Новосибирск: Наука, 1992.
  5. ↑ В.Д. Кубарев. Древнетюркские изваяния Алтая. — Новосибирск: Наука, 1984. — С. 9, 59.
  6. ↑ 1 2 Марсадолов Л. С. Ритуальный центр в урочище Туру-Алты на Алтае // Исторический опыт хозяйственного и культурного освоения Западной Сибири.. — Барнаул: АлтГУ, 2003. — С. 293—299.
  7. ↑ Мартынов А.И., Чигаева В.Ю., Базайченко А.В., Штанов Е.С, Симонова И.Л, Мосина А.Е. Туру-Алты (Карачат). — Кемерово, 2010.
  8. ↑ 1 2 3 4 5 Айдын Урматович Урбушев. Ранний железный век // УДК 902 : сбориник. — Горно-Алтайский государственный университет, г. Горно-Алтайск.
  9. ↑ 1 2 3 Г.В. Кубарев. «Оленный камень» из долины реки Талдура (Юго-Восточный Алтай). — Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. — Новосибирск: Изд-во ИАЭТ СО РАН, 2017. — Т. XXIII. — 341-344 с.
  10. ↑ 1 2 В.Д. Кубарев. Мифы и ритуалы запечатленные в петроглифах Алтая // Эпоха палеометалла. УДК 903.27 : журнал. — Институт археологии и этнографии СО РАН.
  11. ↑ Черемисин Д.В. Стиль оленных камней в петроглифах Алтая. — Новосибирск: ИАЭТ СО РАН, 1998. — С. 609—614.
  12. ↑ Кубарев В.Д., Цэвээндорж Д., Якобсон Э. Петроглифы Цагаан-Салаа и Бага-Ойгура (Монгольский Алтай). — Новосибирск: Изд-во ИАЭТ СО РАН, 2005. — 640 с.
  13. ↑ Кубарев Г.В. Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий / «Оленный камень» из долины реки Талдура (Юго-Восточный Алтай).. — Новосибирск: Институт археологии и этнографии СО РАН, 1917. — С. 341—344.
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Туру_Алты&oldid=420356"