Горно-Алтайскта Јеҥӱниҥ паркы

Јеҥӱниҥ паркы
Јеҥӱниҥ паркы
	орус. Парк Победы
Баштапкы јетирӱлер
Тӧзӧлгӧн ӧй	1977
Архитектор	Я. Я. Титтер, П. К. Тимошенский, скульптор А. В. Гурьянов
Турган јери
	51°58′00″ с. ш. 85°54′26″ в. д.HGЯO
Субъект РФ	Алтай Республика
Кала	Горно-Алтайск
Каланыҥ аймагы	«Электробытприбор» заводтыҥ јеринде
	Јеҥӱниҥ паркы
	Јеҥӱниҥ паркы

Горно-Алтайскта Јеҥӱниҥ паркы (орус. Парк Побе́ды в Горно Алтайске) — Алтай Республиканыҥ тӧс калазында мемориал комплекс, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱге учурлалган.

1977 јылда ӱлӱрген айдыҥ 29-чы кӱнинде каланыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Майма сууныҥ сол јанында, «Электробытприбор» заводтыҥ јанында мемориалдыҥ ачылтазы болгон^[1].

Проекттиҥ авторлоры архитекторлор Я. Я. Титтер, П. К. Тимошенский, скульптор А. В. Гурьянов.

Тӱӱкизи

Проектти белетеген[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1974 јылда кӱчӱрген айдыҥ 14-чи кӱнинде Горно-Алтайск каланыҥ ишмекчи депутаттар Совединиҥ бӱдӱрер комитеди проект бичиир конкурс јарлаган.

1975 јылда чаган айдыҥ 21-чи кӱнинде коммунал ээлемниҥ управлениези мемориалды тудуп баштаар јакару алган.

1975 јылда баштапкы айларда архитектурно-художественный совет каланыҥ баш архитекторы П. К. Тимошенскийге баштадып иштеген.

1975 јылда тулаан айдыҥ 17-чи кӱнинде архитектор Герман Яковлевич Титтердиҥ проекти јӧптӧлгӧн (В. В. Куйбышевтиҥ адыла адалган Новосибирский инженерно-строительный институт)^[1].

Калыктыҥ стройказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мемориалды тудар иште турушкан:

Новосибирск, Ленинград, Алтай Республиканыҥ скульпторлоры ла архитекторлоры.
Алтайский моторный заводтыҥ ишмекчилери, јууда корогон јуучылдардыҥ адын бичиирге, кӱлердеҥ муҥдар тоолу таныктар јазаган.
«Электробытприбор» заводтыҥ металлисттери таныктарды аҥылу пластиналарга каҥдаган
Каменотестор московский трест Мосотделстрой-4, облицевавшие бетон стелалар ла пилондордыҥ јӱзин шлифованный мраморло јарандырган,
Каланыҥ кажы ла кижизи ансамбльды тударга, канча да саатты иштеген^[1].

Кӧдӱриҥилӱ ачылта[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1977 јылда ӱлӱрген айдыҥ 29-чы кӱнинде, Октябрдыҥ революциязыныҥ 60-јылдыгыныҥ алдында кӧдӱриҥилӱ айалгада мемориал ачылган. Мемориалда тӧс стела ла 2787 јууда божогон јуучылдардыҥ фамилиялары сегис пилондо бичилген. Мемориалга кирер алдында эки јаныла 11 тумба Герой-калалардыҥ агару тобрагы салынган.

Обкомныҥ биринчи секретари, СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ депутады, фронтовик ле Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ инвалиди Николай Степанович Лазебный Мӧҥкӱлик отты кӱйдӱрген.

Оныҥ кийнинде јайым экелген јуучылдыҥ барельефыныҥ тӧс композициязы ла ӱлгерчи-фронтовик Михаил Дудин бичиген эпитафия: «Бессмертная слава героев умножится в славе потомков»^[1].

Горно-Алтайск калада №1 темдектӱ постко пионерлер келип турган, положив начало традиции постоянного јаантайын турар почетный караулдыҥ јаҥжыгузын баштаган.

Эҥ озо болгон вариант. Фото 80-чи јылдар.

Реконструкциялар

Мемориал комплекс тудулганынаҥ ала канча катап реконструкция ӧткӧн:

Геройлордыҥ аллеязы (1984—1985)

Јеҥӱниҥ 40-јылдыгыныҥ алдында мемориалдыҥ эки јанына Советский Союзтыҥ Геройлорыныҥ 25 гранит бюсты тургузылган, олор јууга Туулу Алтайдаҥ барган. Бюсттар боро среднезернистый граниттеҥ эдерин Г. А. Ишкильдина ла А. Г. Локтев деп архитекторлор ло скульпторлор башкарган^[1].

Геройлордыҥ аллеязы
Геройлордыҥ аллеязы

Јажыл агаштар тарылган (1985)

Јеҥӱниҥ 40-јылдыгына каланыҥ фронтовиктери ле тӧрӧӧндӧри, 40 кире оок чибилерди мемориал комплекстиҥ јерине тарыган.

Јаан реконструкция (1995)

Јеҥӱниҥ 50-јылдыгына јаан реконструкция болгон:

Пилондор ло стелалар цинктелген болотло кыпталган
Тӧс стеланыҥ тӧзин кызыл ӧҥдӱ мрамор плиткала јазаган
Тӧс стеланыҥ алдында мраморго латуньла Ольги Берггольцтыҥ ӱлгеринеҥ јолдыгы бичилген: «Никто не забыт, ничто не забыто»
Чолмон тургускан подиум полированный гранит плиткала јарандырылган, постамент – мраморло,
Бийский котельный заводтыҥ ишмекчилери чой плиталарда божогон јуучылдардыҥ ӧбӧкӧлӧрин јазаган, јылыйганыныҥ ордына,
Мемориалдарда бичилген јуучылдардыҥ ӧбӧкӧлӧри 3232 јеткен, Ойрот-Тураныҥ военкомады аткарган ла фронттордоҥ јанбаган^[1].

Адын окылу солыганы (1999)

1999 јылда чаган айдыҥ 20-чи кӱнинде каланыҥ администрациязыныҥ јааны «Јеҥӱниҥ паркы» мемориал комплекс керегинде положение јӧптӧгӧн, ондо мемориал тӱӱки ле культураныҥ аҥылу коруда кереес объекти деп чотолгон. Оноҥ ло бери Јуучыл мактыҥ мемориалы «Јеҥӱниҥ паркы» деп окылу адалган.

Комплекске кошконы (2005—2010)

Јеҥӱниҥ 60-јылдыгына комплекске кошкон:

Мактыҥ ордендериниҥ толо кавалеры В. В. Чевалковтыҥ бюсты тургузылган^[2] работы П. И. Богомолова^[1]
1943 јылдагы пушка-гаубица Д-1 тӧс тепкиштиҥ сол јанына тургускан,
Оҥ јанына танк Т-34 тургускан
Площадкалар ла аллеяныҥ јолдорына чололу тротуар плиткалар салган,
Чечектер тарыган,
Стеланаҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанына 160 метр ыраагында фонтан удулган, коштой тротуар јолдор,
2010 јылда јаскыда тротуарный плиткала јанында мемориал площадьты јазаган.

Танк Т-34

Комплекске кошкон (2010—2015)

Јеҥӱниҥ 70-јылдыгына ээчиде реконструкция болгон. Советский Союзтыҥ Геройлорыныҥ кажы ла бюстыныҥ јанында Геройдыҥ нерези керегинде информациялык щит тургузылган^[1].

Јеҥӱниҥ 70-јылдыгына бастыра ороондо Текшироссий акция «Эземниҥ стенези» ӧткӧн. «Стенеде» фронтовиктердиҥ муҥга јуук фотографиялары, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары, јаҥыс ла Горно-Алтайсктаҥ јууга барган Советский Союзтыҥ Геройлоры, эмес, ӧскӧ дӧ јуучылдар. Кажы ла јыл «Стена памяти» јаҥы фронтовиктердиҥ адыла толот.

«Эземниҥ стенези» — Парктыҥ оҥ јаныла аллеяныҥ јолдорыла Советский Союзтыҥ Геройлорыныҥ бюсттерине удура болгон.

Эземниҥ стенези

Комплекске кошкон (2015—2020)

Јеҥӱниҥ 75-јылдыгына:

Советский Союзтыҥ Геройы, Мактыҥ ордениниҥ толо кавалеры Николай Михайлович Дудинниҥ бюсты тургузылган^[1].

Светодиодный консоль «Вечный огонь» тыштында јарыткыштардыҥ остолмолорына кондырылган.

Пост № 1, оны Кремлевский курсанттардыҥ Почетный караулына тӱҥейлеп эткен, Вахта Памяти Москвада ады јарталбаган јуучылдыҥ сӧӧгиниҥ јанында. Горно-Алтайск калада баштапкы катап почетный караулга турарга МБОУ «СОШ № 13 ӱренчиктерине јараткан.

Мӧҥкӱлик от
Николай Дудин
Пост № 1

Турист ле культуралык учуры

Интернет-ӱнбериш аайынча 2013 јылда каланыҥ јаандары Јеҥӱниҥ паркы деп мемориал комплексти каланыҥ тӧс кереези деп јарлаган.

Јаҥжыкканда, Горно-Алтайскта кичӱ изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде эртен тура 4 сатта, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда международный мемориал акция «Свеча памяти» ӧткӱрилет^[3]. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондордыҥ эземине улус ӱспекчиндер кӱйдӱрет.

Бӱгӱн Јеҥӱниҥ паркы – јаҥыс Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда орогон јуучылдардыҥ эземи эмес, јииттерди патриоттор эдип тазыктырар јер, Горно-Алтайскта јаан учурлу керек-јарактар ӧткӱрер ле туристтер келетен јер.

Онойдо ок кӧр

Ајарулар

Литература

Демьянова-Костина Т. Как строили парк Победы в Горно-Алтайске;
Кузьмин Ю. Открыт мемориал боевой славы // Алтайская правда, 1 ноября, № 257, 1977 г.

Тайантылар

[НГА-1] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ Мемориальный комплекс «Парк Победы»

[2] Полный кавалер ордена Славы Чевалков Вениамин Владимирович :: Герои страны

[3] В Горно-Алтайске прошла международная акция «Свеча памяти» (фото)

[1]

[2]

[3]