Jÿрÿк-Байрам

Jÿрÿк-Байрам
орус. *Праздник Кедра*
Jÿрÿк-Байрам; орус. Праздник Кедра
Учуры	окылу, кӱнтизӱлик, билелик
Jöптöлгöн	2003 јылдаҥ ала
Темдектелет	2000 јылдаҥ ала

Jÿрÿк-Байрам (орус. Праздник поклонения кедру, Праздник Кедра ) — мӧшти байлаар байрам. Республикан статусту, эки јылдыҥ бажында бир катап јайгыда ӧдӧт, Алтай Республикада ас тоолу тургун калыктардыҥ кеендигин тазыктырып јарандырар ла јайшӧскӱримди јаҥжыкан јайаандык ишле таныштырары, фольклор ансамбльдарды ӧрӧ кӧдӱрип, спорттыҥ национал бӱдӱмдерин орныктырар амадулу. Окылу байрам.

Тӱӱкизи

Мӧштиҥ байрамы — аба-јыш тайганыҥ ар-бӱткенди тооп, корып турган улустыҥ байрамы. Ӧткӧн чактыҥ бажында бу байрам кӧп алтай јурттарда ӧдӱп туратан, оны куран айдыҥ учында сыгын айдыҥ бажында кузук јууп баштаза байрамдайтан.

Јыл кузукту болзо, јаҥыс ла улуска јакшы эмес, онойып ок тийиҥдер, албаалар, чай ла сымда тойу болор, тӱлкӱлер, бӧрӱлер, айулар тойу болор. Улуста эт ле тере, курсак јеткил болор.

Совет ӧйинде байрам узак ӧйгӧ ундылган.

2000 јылда ас тоолу тургун калыктардыҥ Ассоциациязыныҥ баштаҥкайы аайынча байрамды орныктырып ла ӧткӱрип баштаган. Мӧштиҥ байрамы — кеендик ле духовный орныктурыныҥ, эл-јондык јайаандык ишти мынаҥ ары јарандырарын кӧргӱзет.
2001 јылда Чоо аймакта, Паспауул јуртта
2000 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 10-чы кӱнинде Чоо аймакта Тунјы јуртта баштапкы Јӱрӱк-Байрам ӧткӧн.
2002 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 29-30 кӱндеринде Турачак аймакта Артыбаш јуртта ӧткӧн, мында баштапкы катап байрамныҥ сӱр-темдегин кӧргӱскен.
2003 јылдыҥ кичӱ изӱ айында 28-29 кӱндеринде республикан статусту байрам Турачак аймакта Артыбаш јуртта ӧткӧн.
2004-2007 јылдарда Турачак аймакта Артыбаш јуртта ӧткӧн.
2008 јылда Оҥдой аймакта Јоло јуртта.
2011 јылда Јӱрӱк-Байрамды Калыктар ортодо кайчылардыҥ курултайыла бириктирип, тубалар одынаҥ чыккан кузен сӧӧктӱ јарлу алтай кайчыныҥ Н. У. Улагашевтиҥ чыкканынаҥ бери 150-јылдыгына учурлай, Чоо аймакта, Паспауул јуртта ӧткӱрген.
2012 јылда КМН-ныҥ Ассоциациязыныҥ чыгартузы аайынча Јӱрӱк-Байрамды Турачак аймакта Артыбаш јуртта ӧткӱрер деп јӧптӧгӧн.
2014 јылдыҥ куран айдыҥ 9-чы кӱнинде байрамды ас тоолу тургун калыктардыҥ кӱнине келиштиреле, Турачак аймакта Толый јуртта ӧткӱрген^[1].
2016 јылдыҥ куран айдыҥ 7-чи кӱнинде Јӱрӱк-Байрам Турачак аймакта Тоҥ-Тош јуртта ӧткӧн. Бу кӱнде бу байрамла кожо јурттыҥ 290-јылдыгы байрамдалган.
2022 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 4-чи кӱнинде Јӱрӱк-Байрам Артыбашта ӧткӧн^[2];
2022 јылдыҥ кӱчӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде тубалардыҥ кеендигиниҥ тӧс јеринде Чоо аймакта Красносельск јуртта «Јӱрӱк-Байрам» — «Мӧштиҥ-Байрамы» деп этнофестиваль ӧткӧн^[3].

Байрамныҥ амадузы

Алтай Республикада јаткан ас тоолу тургун калыктардыҥ јаҥжыкан јайаандык ижин ӧрӧ кӧдӱрип, мынаҥ ары тыҥыдып јарандырары;
Јашӧскӱримди эл-јонныҥ јаҥжыккан кеендигиле таныштырары^[4];
Алтай Республикада јаткан бастыра эл-јонды бириктирип, најылыкты, јайаандык ишти тыҥыдарында^[4];
Алтай Республикада јаткан ас тоолу тургун калыктардыҥ художественный эдимелдердиҥ эҥ артыгын кӧрӱп тазыктырары^[4];
Калыктыҥ кеп-кийимин јарандырып кӧргӱзери^[4];
Спорттыҥ бӱдӱмдерин ле албатылык ойындарын кӧргӱзери ле тыҥыдары^[4].

Байрамда туружары

Байрамда туружат^[4]:

јурттардыҥ башкарузы ла сӧӧктӧрдиҥ јайзаҥдары;
Алтай Республиканыҥ муниципал делегациялары;
кӧрӱ программалардыҥ туружаачылары;
национал спорттыҥ, калык ойындардыҥ туружаачылары;
декоративно-прикладной јайаандык иштиҥ ле калыктыҥ јаҥжыккан промысел ле ремеслоныҥ устары.

Байрамныҥ туружучылаары кажы ла сӧӧктиҥ улузы сӧӧктиҥ таҥмазын эдинген јараш кеп-кийимдӱ, спортчылар национал сӱр-темдектӱ кийимдӱ туружат. Байрамда театрализованный кӧргӱзӱлер, тӱндӱк алтайлардыҥ (кумандылардыҥ, тубалардыҥ, чалкандулардыҥ ла телеҥиттердиҥ) чӱм-јаҥдарыла таныштырат.

Керектер

Байрамда алтай алкыштар билер улус байрамныҥ јаан учурын кӧргӱзип, Алтайды алкайт. Оныҥ учун мындый байрамдарда туружары јаан учурлу. Мындый байрамдар алтай албатыныҥ чӱм-јаҥдарын кӧдӱриҥилӱ кӧргӱзип мынаҥ ары апарат.

Байрамныҥ ӧйинде јӱзӱн-башка керек-јарактар ӧдӧт^[4]:

Байрам мӱргӱӱлдеҥ башталат (орус. молебен). Таҥ эртен тура, кӱн јаҥы ла чыгып келзе, јайзаҥдар Алтын Кӧлдиҥ, кырлардыҥ, јердиҥ ле улу ийде-кӱчтӱ мӧштиҥ ээзине баштанат. Чӱм-јаҥ бир канча бӧлӱктеҥ турат: эҥ ле озо от салар, оттыҥ ээзин сӱтле, алтай аракыла, теертпектерле, сарјула кӱндӱлеп, алкыш быйанын айдып, кыйраны (јалама) буулайт.
Чӱм-јаҥды јаҥдаган кийнинде туружаачылардыҥ парады ӧдӧт. Парадты аймактардыҥ делегациялары ла айылчы шорлор, Кемеров областаҥ келген телеҥиттер, Алтай кырайдаҥ келген кумандылар ла јербойыныҥ кумандылары, тубалары, чалкандулары ла телеҥиттери јараш јаркынду кеп-кийимин кийип ӧдӧт.

Мӧшкӧ чыгары
«Кӱреш»
Тоҥжаан јӱгӱриш
Атјарыш

Байрамды кӧдӱриҥилӱ театрал кӧргӱзӱ баштайт.
Оноҥ ары коллективтердиҥ фестиваль программазы барат. Коллективтердиҥ программазында этникалык тема болор керек. Фольклор коллективтердиҥ туружаачыларыныҥ кийген кеп-кийимин база кӧрӧт.
Декоративно-прикладной јайаандык иштердиҥ кӧрӱлери ӧдӧт.
Национал спорттыҥ ла ойындардыҥ маргаандары: кӱрештиҥ, атла маҥтадарыныҥ, мӧшкӧ чыгарыныҥ, агашты тартарыныҥ, мӧштиҥ токпогын таштаары болот. Эҥ ле јилбилӱ мӧшкӧ чыгар маргаан ӧдӧт.
Кӧрӱ программага беш номинация кирет: аш-курсак азары, јаҥар кожоҥдор, прикладной кеендик, национал кеп-кийим, ӱлгерилик бичимелдер.
Тегерик столдор, јайаандык коллективтер, јииттердиҥ программазы, калык ойындар, туштажуныҥ эҥирлери ле гала-концерт, алтай јаҥар кожоҥ маргаандар ӧдӧт.
Байрамныҥ учында эҥ артык ӧмӧликтерди дипломдорло, сувенирлерле, баалу сыйларла кайралдайт.

Мӧштиҥ байрамы

Мӧшкӧ учурлалган мындый байрамдар ла фестивальдар Россияныҥ ӧскӧ региондорында ла мӧш ӧзӱп турган јерлерде база ӧдӧт.

Россияда

Кузбасс, Таштагол кала

«Мӧштиҥ фестивали» — Том-Тура аймак, Курлек јуртта^[5] 2017 јылдаҥ ала байрам ӧткӱрилет. Бу јуртта мӧштиҥ паркы тӧзӧлгӧн лӧ јарлу Сибирский академияда агаштар ла јыраалар отургузылган. Мында јӱзӱн-башка мӧштӧр оскӧ ороондордоҥ экелип отургузылган.
«Мӧштиҥ фестивали» — Кузбасс, Таштагол кала, Шерегеш п.^[6]^[7]
«Мӧштиҥ байлу јери (Ульпа Маа)» Ханты-Мансий автоном округта.

Ӧскӧ ороондордо

"Јӱрӱк байрам" Ливанда, 2017

Ливанда: Ливанский мӧш ороонныҥ эл сӱр-темдеги ле маанызында јуралган. Аль-Арз аймакта, јарлу мӧштиҥ рощазында Фестиваль «Арз» (Cedars Festival) ӧдӧт
Канадада: Кӱнбадыш кызыл мӧшкӧ учурлалган фестивальдар Британская Колумбия деп провинцияда ӧдӧт, бу провинцияда јаткан улуска мӧш агаш сӱреен јаан учурлу.
США-да: Орегон ло Вашингтон штаттарда мында бар мӧш агашка учурлалган байрамдар ӧдӧт.

Ајарулар

Тайантылар

[1] В Турочакском районе отпраздновали Тюрюк Байрам (фото) | Новости Горного Алтая | Новости Республики Алтай

[2] Тюрюк-Байрам отпраздновали в Артыбаше | Новости Горного Алтая | Новости Республики Алтай

[3] Ассоциация коренных малочисленных народов Республики. | Айжана Тохнина-Какпакова

[минкульт-4] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ Министерство культуры Республики Алтай

[5] В краю вечнозеленом. Праздник кедра — 2023 — ОГБУ «Облкомприрода»

[6] Фестиваль кедра-2024 — Сайт Управление Культуры Таштагольского района, г Таштагол, п Шерегеш

[7] IV Межрегиональный «Фестиваль кедра-2024» прошёл… | Интересный контент в группе Администрация Таштагольского района

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]