Кан-Оозында куй таш
| Усть-Канская | |
|---|---|
 | |
| Темдектери | |
| Амплитуда | 12 м |
| Узуны | 17 м |
| Порода | мрамор |
| Турган јери | |
| 50°54′ с. ш. 84°48′ в. д.HGЯO | |
| Субъект РФ | Алтай Республика |
| Район | Кан-Оозы аймак |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
|
Россия Федерацияныҥ |
Кан-Оозында куй таш (орус. Усть-Ка́нская пещера) — археологиялык кереес палеолит эпоханыҥ. Алтай Республиканыҥ кӱнбадыш келтейинде Кан-Оозы аймактыҥ јеринде.
Физико-географиялык темдектери
Куй таш Кан-Оозы јурттыҥ 3,5 км кӱнчыгыштай, Чарыш сууныҥ оҥ јарадында, Кӧксу-Оозы трактыҥ јанында Ак Таш деп кырда. Куй таштыҥ узуны-тереҥи 17 метр, бийиги 12 метр[1]. Куй таштыҥ оозы 50 метр бийикте, «Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы» јолдоҥ јакшы кӧрӱнет.чыгып Кырдыҥ эдегинеҥ ала куй таштыҥ оозына јетире агаш тепкиштер эдилген, оныла ӧрӧ чыгар ла тӱжер арга бар. Кан-Оозында куй таш уникал ар-бӱткендик ле тӱӱки-культуралык кереес, мынаҥ кӧп археологиялык табынтылар чыккан.
Шиҥжӱниҥ тӱӱкизи
Кан-Оозында куй ташты баштапкы катап С. И. Руденко[2] 1954 јылда Урсул суунаҥ Катанду јуртка барып јадала ајарган. Ол ло јылда јаан изӱ айда И. М. Павлюченконыҥ јакылтазыла провел рекогносцировочный разведканы шурф салып ӧткӱрген, турултазы јакшы болгон — таш отщептер[3].
Оноҥ ары шиҥжӱде оозынаҥ 5 метр јерде шурф кеми 1 м² тереҥи 0,5 м. Культурный слой 5-10 см башталган. Кӱбӱр тобракта таштар ортодо кезер јазал, кыргыш, согоон бажы, онойдо ок тындулардыҥ сӧӧктӧри табылган[3].
Јаан казынтыларды И. М. Павлюченконыҥ отряды јаан изӱ айдыҥ учында ӧткӱрген, сыгын айдыҥ 5—9 кӱндеринде ишти С. И. Руденко бойы ӧткӱрген. Куй таштыҥ ичин квадраттарга бӧлийле, казып баштаган.
Кан-Оозында куй ташты шиҥдеген материалдарды кепке чыгарганы палеолитле хрестоматийный объект Евразияда боло берген — бу баштапкы јебрен улустыҥ мындый турлузы болгон, Тӱндӱк Азияныҥ јеринде табылган. Руденко таш јепселдердиҥ озогыын (архаичность) темдектеген, је оныҥ мустьерский јажын јартап болбогон, оныҥ учун кереес баштап тарый ранний позднепалеолитический объект Алтая болуп тӱӱкиге кирген.
1970 јылда Н. К. Анисюткин[4] ле C. Н. Астахов куй ташты шидеерге ойтоо келген: зачистки стен прошлых раскопов, јаҥы шурфтар эткен, пересматривали возраст 1954 јылдыҥ коллекциязыныҥ ӧйин чкымдаган. 1979 јылда геологтор С. М. Цейтлин ле В. А. Панычев кереестиҥ стратиграфиязын шиҥдеген, разрезтерди чокымдап, десятка слоев осадочных отложений тапкан[3].
Куй таштыҥ јурамалы
Билимчилердиҥ айтканыла, бу куй таш канча чактарга турлу-стоянка болгон јер.
Куй таштыҥ оозы тӱштӱк јанында, оныҥ учун ичи кургак ла јылу. Кыр кају, тындулар ла туш улустаҥ корулайт. Кырдыҥ эдегинде кӧп тоҥмок суулар.
Табылган ӧзӱмдер ле тындулардыҥ артканын, куй ташта отложениелерди шиҥдеерде, мындый шӱӱлте болгон, куй таштыҥ тыштында јерлерде кургак чӧл јер, јылу климатту.
Археологиялык табынтылар
1999 јылда куй ташта комплексный шиҥжӱ иштер башталган,СО РАН (Новосибирск) археология ла этнографияныҥ институты ла С. С. Суразаковтыҥ алтаистика НИИ кожо, академик А. П. Деревянкого баштаткан. 2000 јылда А. В. Постновтыҥ отряды башка-башка билимдик дисциплиналар турушкан комплексный шиҥжӱ ӧткӱрген. Позвоночныйлардыҥ сӧӧктӧриниҥ коллекциязы (4905 определимый фрагмент), бу шиҥжӱлердеҥ Кан-Оозында куйлу таштаҥ чыккан коллекциязыныҥ шиҥделгени аайынча, Алтайда ас туштаар тындулар бар болгоны јарталган[3][1].
Кан-Оозында куйлу таштаҥ чыккан коллекцияда 17 бӱдӱм млекопитающий ле 12 бӱдӱм куш (сарлык, винторогий антилопа, ат, кулан, шерстистый носорог, раннеплейстоценовый полёвковыйлар (Prolagurus ternopolitanus, P. pannonicus, Mimomys intermedius, M. pusillus, Allophaiomys deucalion Kretzoi, A. pliocaenicus Kormos, Microtus gregaloides, Microtus hintoni, Altaiomys ustkanicus) ла о.ӧ. тындулар[1].
Онойдо ок ишке керектӱ јепселдер (кезер јазал, кыргыш, согоон бажы) курчыткан истерлӱ, очоктыҥ орды. Кан-Оозында куйлу таштаҥ чыккан экспонаттар Эрмитаж ла Алтай краевед музейде Барнаулда јадат.
кезер јазал, кыргыш, согоон бажы
кезер јазал, кыргыштар, наконечниктер
Куй таш керегинде соојындар
Алтайлар куйлу кырды «Алмысту Боом» деп айдар, орус. «Гора Алмысов». Айдыҥ толунында куй таштаҥ алмыстар чыгат деп айдыжар.
Вербицкий Василий Иванович, Потанин Григорий Николаевич, Анохин Андрей Викторовичтиҥ шиҥжӱлеринде, алмыстар керегинде соојындар айдылбаган[3].
Једер јол
Кан-Оозы јурттаҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Туйакты — Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы — Тӱҥӱр деп тракла 2 км кире барза, куй таш јакшы кӧрӱне берет. Чарыш сууга сол јаныдӧӧн эбиреле, база 90-100 метр барар. Пешеходный кӱрле сууны кечип, орык јолло, оноҥ агаш тепкишле ӧрӧ куй ташка чыгар[3].
Ајарулар
Литература
- Анохин А. В. Материалы по шаманству у алтайцев, собранные во время путешествий по Алтаю 1910—1912 гг. по поручению Русского Комитета для изучения Средней и Восточной Азии. Ленинград, 1924;
- Мифы народов мира. Энциклопедия в двух томах. Второе издание. Т. 1. — М.: Советская энциклопедия, 1987. С. 58.
- Очерки северо-западной Монголии. Результаты путешествия, исполненного в 1879 году по поручению Императорского Русского Географического Общества членом-сотрудником оного Г. Н. Потаниным. Выпуск IV. Материалы этнографические, с 26-ю таблицами рисунков. С. -Петербург, 1883.
- Постнов А. В. Комплексные исследования Усть-Канской пещеры: методический аспект// В сборнике: Культуры и народы Западной Сибири в контексте междисциплинарного изучения. Сборник музея археологии и этнографии Сибири им. В. М. Флоринского. Томский государственный университет; Томск, 2005. С. 157—165;
- Постнов А. В., Зольников И. Д., Гуськов С. А. Проблемы реконструкции среды обитания древнего человека на территории Усть-Канской и Ябоганской котловин в позднем неоплейстоцене // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. 2006. Т. XII. № 1. С. 224—229;
- Руденко С. И. Усть-Канская палеолитическая стоянка // Материалы и исследования по археологии СССР, № 79. Палеолит и неолит СССР, Том 4, под ред. А. П. Окладникова. Изд-во АН СССР, М-Л, 1960. С.104-125; 7. Чевалков Л. М. Усть-Канская пещера // Республика Алтай. Краткая энциклопедия. Новосибирск: Арта.-2012.