Россияда эки тилдӱлер

Рувики сайттаҥ

Россияда эки тилдӱлер (орус. Двуязычие в России) — Россия Федерацияныҥ јеринде (билингвизм) экитилдӱлер Алтай Республикада, Башкортостанда, Татарстанда, Чувашияда, Саха (Якутия), Тӱндӱк Кавказ республикаларында, Бурятияда ла ӧскӧ дӧ региондордо туштайт. Бу республикаларда тил аайынча айалга тӱҥей структуралу: калаларда улус кӧп сабада орустап куучындайт, тургун калыктыҥ тилин улай тузаланбайт. Јурттарда улус тӧрӧл тилиле јакшы куучындайт, орус тилди билер, је толо эмес. Экинчи бӱдӱм билингвизм (орус тӧрӧл тилдий, коштой тӧрӧл тил билери) каа-јаа туштайт.

Алтай Республика

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ Конституциязы аайынча алтай ла орус тилдер республиканыҥ тергеелик тилдери болуп јат.

Республикада кӧп саба эл-јон эки тилдӱ.

«Алтай тилдиҥ кӱниниҥ» байрамыныҥ логотиби эки тилле
Орус, алтай тилле кӧргӱзӱ

2010 јылда ӧткӧн эл-јонныҥ тооалыжы аайынча 55 720 кижи Россияда алтайлап билерин јетирген. Је чын айалга ӧскӧ. Кезик тооломырларла јӱк ле 2 % алтайлар тилин јакшы билер, куучындаар ла бичиир[1].

Орус тил калада јайа согот, алтай тил јӱк ле јурт јерлерде јайылган.

2020 јылда алтай тил јоголорго јеткен тилдердиҥ тоозына кирген, (ЮНЕСКО-ныҥ классификациязыла)[2].

Алтай Республикада тилле айалга тегин эмес, је алтай тилди корулап аларга, јаан иштер ӧткӱрилет.

Алтай тил ӱредӱ предмет болуп, 1—11-чи класстарда берилет кезик школдордо баштамы класстарда ӱредер тил болот. 2025 јылда чаган айда Горно-Алтайск калада № 7 школдыҥ јаҥы туткан туразы ачылган — республикада бир ле школ, кайда алтай тилди ӱренчиктер биринчи класстаҥ ала тереҥжиде ӱренет[1].

Алтай тил тоолу ла школго јӱрбеген балдардыҥ учреждениелеринде берилет, ол балдар тилди эрте билип баштаарына тузалу.

Профессионал ӱредӱ ле специалисттер белетеери Горно-Алтайский педагогикалык колледжте ле Горно-Алтайский тергеелик университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультетте ӧдӧт.

Алтай тил медиателекейде: республикан газет «Алтайдыҥ чолмоны» чыгат, радио- ло телевещание ӧткӱрилет.

Журналдар ла бичиктер чыгат, спектакльдар, кинофильмдер ле мультфильмдер алтайлап чыгат[1].

Јылдыҥ ла ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде, алтай бичиичи Л. В. Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде Алтай тилдиҥ кӱни темдектелет.

Карелия

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Карелияда эки тилдӱ кӧргӱзӱ
Эки тилдӱ (орус-вепсский) кӱргӱзӱ Шёлтозеро јурт, Карелия

Карелияда кӧп кӧчӱп келген улус јуртайт, кӧп сабада орустап куучындайт. Тургун калыктар (карел, вепс, финн, саам) тоозы мында ас — бастыра 12 % бастыра эл-јонныҥ тоозынаҥ[3].

Тӧрӧл тилле кӧндӱре деремнелерде ле куучындажат. Калаларда эки тилдӱлер јажы јаанай берген јурттардаҥ кӧчӱп келган улус. Кезикте, орус тилге коштой јербойыныҥ эки-ӱч тилин билер. Је јиит улус орустап куучындайт[3].

Республикада тӧрӧл тилдерди корулап аларга чырмайадылар:

  • Кезик школдордо тӧрӧл тил деп ӱредет, ого коштой ӱзеери тилдер эдип;
  • Специал Ӱредӱ заведениелерде (Финно-угор школ, университеттер) ол тилдерди ӱредет;
  • Газеттер, журналдар ла бичиктер бу тилдерле чыгат[4];
  • Телеберилтелер ле спектакльдар;
  • Карел тилди тергеелик тил эдерге ченежедилер;
  • Оромдордо кӧргӱзӱлер эки тилле — орус ла карел эмезе фин тилле;

Је тузаланар тӧс тил орус.

Коми Республика

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Коми Республикада тил ситуация база ла орус тилдӱ кӧп улус кӧчӱп келгениле аҥылу. Республиканыҥ Башкарузы тилти корулап алар иштер ӧткӱрет: оромдор ло јон јаткан јерлерде улаган кӧргӱзӱлер

Коми ле орус тилдерле вывескалар

табличкалар тураларда, саду ээлери керегинде, иштеер ӧйи эки тилле: коми ле орус. Коми тилле бичиктер ле литературалык журналдар, республикан газеттер ле аймактардыҥ чыгартулары. [5]

Коми-орус эки тилдӱлер табылганы тӱӱкиде узак ӧйгӧ тилдер коштой болгонында. Коми-орус эки тилдеш совет ӧйдӧ текши јайылган, онойдо, орус тилди тузаланар сфералар там ла элбеген. XX чактыҥ учында 95 % јурт комилер бойыныҥ тилиле кожо орус тилди билер боло берген. Комилер кӧптӧгӧн (кӧп јаны, калада јаткан), орус тилди тӧрӧл тил деп чотогон. СССР-да 1989 јылда, олордыҥ тоозы бастыра комилердеҥ 20 % болгон, јӱк ле 50 % айткан, коми тилди јакшы билер деп. Онойдо, 1989 јылда 1,2 % орустар, Коми Республикада јуртап тургандары, коми тилди јакшы билерис деп айдышкан.[6]

Башкортостан

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Башкортостанда улус эки, оноҥ до кӧп тилдерле кӧп улус куучындайт. 2010 јылда эл-јонныҥ тооалыжы тушта республиканыҥ тал орто эл јоны эки тил билер, 382,5 муҥ кижи — ӱч ле оноҥ кӧп[7].

Орус ла башкир тилдерле јолдо кӧргӱзӱлер

1999 јылда кӱӱк айдыҥ 4-чи кӱнинде Башкортостан Республикада «Башкортостан Республикада калыктардыҥ тилдери керегинде» Јасак чыккан, башкир ле орус тилдер республикада окылу тилдер болуп јат.

Эки тил јурт та јерлерде керектӱ, нениҥ учун дезе, башка укту улус бой-бойлорыла куучындажар учурлу. Башкортостанныҥ кӱнчыгыш јурттарында кӧп улус орустап ла башкирлеп куучындайт, кӱнбадышта — ӱзеери татарлап. Кӧп калыктар ортодо куучындажар бир тил ол орус тил, кезикте — татар эмезе башкир.

Темдектезе, 2002 јылдыҥ эл-јонныҥ тооалыжы аайынча башкир тилди билер:

  • 21 445 орус (республикада бастыра орустардыҥ 1 %)
  • 137 785 татар (республикада бастыра татарлардыҥ 14 %)

Башкир ле татар тилдер тӱҥей, оныҥ учун олордо языковой барьер јок. Башкортостанда бу эки тил коштой јӱре, бой-бойын толтырып, байыдат.

Кӧп улус ӧскӧ укту — чуваш (7,7 %), марий (3,3 %) ле удмурт (14 %) — башкир эмезе татар тилди билип, эрмектежип јӱрет.

Башкортостан калаларында кӧп јаны орустап эрмектежет.

РБ-ныҥ тергеелик тилдерин билер
(2002 эл-јонныҥ тооалыжы аайынча) 		Орустар Башкирлер Татарлар Чуваштар Марийлер Украиндер Мордвалар Удмурттар Ӧскӧзи
Башкир тил[8] 14765 912204 109799 9126 3548 556 323 2921 3629
Орус тил[9] 1481250 1135714 955368 114001 100308 54974 25835 20662 н/д
Ӧскӧ тилдер билери[8]:
Англий тил 61833 36667 42146 1661 1241 1936 317 295 3228
Казах тил 300 2162 1792 63 94 35 — 11 2486
Лугово-кӱнчыгыш марий тил 1396 3126 1512 164 88605 39 27 432 104
Немец тил 1396 15198 17373 1080 1053 1022 259 101 4374
Татар тил 21519 449207 859748 22345 27330 1197 919 8623 5981
Удмурт тил 270 1336 495 8 217 10 9 19102 28
Украин тил 4285 417 538 81 54 19726 46 6 566
Францу тил 4119 2127 2966 88 196 131 15 9 322
Чуваш тил 2400 1909 2207 91050 331 80 353 12 146

Татарстан

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Орус-татар эки тилдӱлер  (орус.) (рус.

Казанда метродо эки тилле указатель
Казанда метродо эки тилле указатель

Татарстан Республиканыҥ Конституциязы аайынча орус ла татар тилдер республикада тӱҥей эриктерлӱ. Тергеелик органдар ла учреждениелерде эки тилди теҥ тузаланат[10].

Татарстанда экитилдеш сурактары экпиндӱ шӱӱжилет[11][12], проводятся исследования[13][14] ла статьялар чыгат[15].

Тегин куучынды угуп турзаҥ, орус ла татар тилдер биригип, орус-татар суржик, татар куучында орус сӧстӧр угулат, фразалар ла бӱдӱн эрмектер. Татарлар, калада јуртап јаткандары, орус тилди јакшы билер, деремнеде јаткандарына кӧрӧ. Айлында олор татарлап куучындажар, иште, элјондык јерлерде ле орус тилдӱ нӧкӧрлӧриле орустап куучындажат.

Татарстанда јурт јеринде, аймактарда, татарла ла чуваштар чук јаткан јерде, татар тилди калыктар ортодо тузаланадылар. Орустар, татар јуртта јаткандары, татар тилди база ӱренип алат, олор айылдаш-татарларла куучындажат. Алдында јаан чуваштар Татарстанда чуваштап эмезе татарлап куучындаган болзо, эмдиги јииттер орыстагылайт, татар тил ӱчинчи јерге кӧчӧ берген. Кӧп саба чуваштар Татарстанда ӱч тилди јакшы билер — чуваш, орус ла татар — ол сӱреен јакшы.

2001 јылда берилген сурактар аайынча, Татарстанда татарлардыҥ (53,8 %) тал ортоноҥ кӧби балдарын орус тилдӱ школдорго берер кӱӱндӱ, мында татар тил алдынаҥ предмет эдип берилет. Нефтьтӱ аймактарда јӱк ле 15 % татар јииттер ле 16,5 % орус јииттер тӧрӧл тилин калыкты корулап алар арга деп билбес. 31 % јиит татарлар ла 59,5 % јиит орустар тӧрӧл тилин тегин ле куучындажар арга деп айдышкан[16].

Чуваш Республика

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чуваш Республикада јурт јеринде чуваш ла татар кӧп јаткан јерлерде калыктар ортодо колбу тудар тил чуваш тил болгон. Эмдиги ӧйдӧ бу функция орус тилге кӧчкӧн.

Саха

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

РС(Я) Конституциязыныҥ 46-чы статьязы Якутияда тергеелик тилдер якут ла орус, олор теҥ-тай эриктерлӱ. Якутия — Россияда региондордыҥ бирӱзи, мында албатылар ортодо куучындажар тил јаҥыс орус эмес[17].

Орус, якут тилдерле табличка

Якутияныҥ тургун калыктары (долган, эвен, эвенк, юкагир ле якуттар) бойыныҥ ортодо якуттап куучындажат. Кӧп саба школдордо ӱредӱ якуттап ӧдӧт (анчада јурттарда), класстар, бӱдӱн школдор бар, ондо јаҥыс ла якуттап ӱредет. Автобустарда остановкалардыҥ адын эки тилле јарлайт. Јолдо кӧп знактар ла указательдер эки тилле бичилген.

Телевидение, радио ло газеттер якут, орус тилдерле, онойдо ок ас тоолу тӱндӱктиҥ калыктарыныҥ тилиле. Окылу документтер орустап ла якуттап бичилет. Каладаҥ ыраак јерлерде, орус улус якут тилди ӱренет.

Россияныҥ јеринде бириккен тилдер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кезик учуралдарда орус тилле тургун улустыҥ тилдери колыжып, пиджиндер[к. 1] табылат. Орус Тӱндӱкте поморлор ортодо руссенорск тил[к. 2] болгон[18][19]. Ыраак Кӱнчыгышта лингва франк орус, онойдо ок Ыраак Кӱнчыгыштыҥ калыктары орус-кыдат пиджинле куучындажып туратан[20][21]. Орус тилге тайанган пиджин, говорка, Таймырда бар, оны долгандар, нганасан, энцы, эвенктер тузаланган[22][23].


Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Комментарийлер
  1. ↑ Пиджин (англ. pidgin) — упрощённый язык, который развивается как средство общения между двумя или более этническими группами.
  2. ↑ Смешанный русско-норвежский язык, обслуживавший общение русских и норвежских торговцев на северном побережье Норвегии. Существовал в XVII—XX веках.
Источниктер
  1. ↑ 1 2 3 О функционировании государственного алтайского языка на территории Республики Алтай / Алтай Республикада эл-тергеелик алтай тилдиҥ учуры ла республика кеминде айалгазы (орус.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱни, 2025.
  2. ↑ В ЮНЕСКО отнесли алтайский язык к языкам под угрозой исчезновения (орус.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱни, 2025.
  3. ↑ 1 2 См. статью: Население Республики Карелия
  4. ↑ См. подробнее в статье: Средства массовой информации Петрозаводска
  5. ↑ Е.А.Кондрашкина Современная языковая ситуация в Республике Коми. Архивировано сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2013 јыл.
  6. ↑ Айбабина Е. А. Двуязычие // Коми язык. Энциклопедия / Отв. ред. Г. В. Федюнёва. — М., 1998. — С. 93.
  7. ↑ Итоги ВПН 2010 года по Республике Башкортостан (недоступная ссылка). Архивировано тулаан айдыҥ 9 кӱни, 2013 јыл.
  8. ↑ 1 2 Владение языками (кроме русского) населением отдельных национальностей Республики Башкортостан (недоступная ссылка). Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 22 кӱни, 2008 јыл.
  9. ↑ Население Республики Башкортостан по владению русским языком (недоступная ссылка). Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 22 кӱни, 2008 јыл.
  10. ↑ См. текст Конституции Республики Татарстан в Викитеке.
  11. ↑ Рустам Минниханов: «Вопрос двуязычия не подлежит пересмотру». Архивировано сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ В Казани обсудят проблемы билингвизма в технических вузах. Дата обращения: тулаан айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 28 кӱни, 2011 јыл.
  13. ↑ Двуязычие в Татарстане. Дата обращения: тулаан айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кандык айдыҥ 27 кӱни, 2012 јыл.
  14. ↑ Влияние двуязычия на этноидентичность этнофоров и их представления о культурных ценностях этнических соседей в Татарстане. Архивировано сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2013 јыл.
  15. ↑ О проблемах двуязычия в Татарстане. Архивировано сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2013 јыл.
  16. ↑ Я. З. Гарипов. Языковое развитие полиэтнического региона Архивная копия от 23 чаган ай 2022 на Wayback Machine // Социологические исследования. — 2012. — № 4. — С. 68.
  17. ↑ Алпатов В. М. Языковая ситуация в регионах современной России. Архивировано сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2013 јыл.
  18. ↑ Broch, I. & Jahr, E. H. 1984. «Russenorsk: a new look at the Russo-Norwegian pidgin in northern Norway.» In: P. Sture Ureland & I. Clarkson (eds.): Scandinavian Language Contacts, Cambridge: C.U.P., pp. 21-65.
  19. ↑ Русско-норвежский пиджин. Архивировано сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2013 јыл.
  20. ↑ Е.В.Перехвальская. Сибирский пиджин (дальневосточный вариант). Формирование. История. Структура (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 27 кӱни, 2013. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2013 јыл.
  21. ↑ Русско-китайский пиджин. Архивировано сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2013 јыл.
  22. ↑ А.Ю.Урманчиева. Говорка: пример структурно смешанного языка. Архивировано сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2013 јыл.
  23. ↑ Е. А. Хелимский «Говорка» — таймырский пиджин на русской основе // Компаративистика. Уралистика: Лекции и статьи. М.: Языки русской культуры, 2000

Литература

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • 150 языков и политика: 1917—1997. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. М.: Институт востоковедения РАН. 1997. 192 с. ISBN 5-89282-022-X (Изд. 2-е, дополненное (…1917—2000). М.: Крафт + Институт востоковедения РАН, 2000. 224 с.)
  • Пунегова Г. В. Функционирование русского языка в условиях двуязычия в Республике Коми. Сыктывкар, 2008. 184 с.

Ссылки

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Россияда_эки_тилдӱлер&oldid=444061"