Алтай тилдиҥ кӱни
- перенаправление Шаблон:Выверенные статьи
| Алтай тилдиҥ кӱни | |
|---|---|
 | |
| Бÿдÿми | Калыктыҥ байрамы |
| Окылу | орус. День алтайского языка алт. Алтай тилдиҥ кӱни |
| Темдектелет | Алтай Республика |
| Öйи | Ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱни |
| Тудуш | алтай литератураныҥ классиги Л. В. Кокышевтиҥ туулган кӱниле колбулу. |
Алтай тилдиҥ кӱни (орус. «День алтайского языка») — тергеелик байрам, 2014 јылда Алтай Республиканыҥ Башкарузы jӧптӧгӧн[1] алтай тилди тергеелик окылу тилдериниҥ бирӱзи учун, оны корулап ла ӧзӧрин јӧмӧӧр амадула тургузылган. Јылдыҥ ла алтай литератураныҥ классиги Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱнинде темдектелет.
Алтай Республикнтыҥ тӧс јасагы − Алтай Республиканыҥ Конституциязы[2], калык бойыныҥ тилин корулааарында, тилди шиҥдеери ле оныҥ ӧзӧрине тӧзӧмӧл гарантиязы болуп јат, алтай тил ажыра калык бойын эл-jон деп билинет.
Алтай тил орус тилле коштой Алтай Республиканыҥ тергеелик тили болуп јат. Республика кӱнтизӱзинде эки байрам — Орус тилдиҥ ле Алтай тилдиҥ байрамдары — онызы калыктар бой-бойын тоогонныҥ темдеги.
Социолингвистика
Алтай тил — Туулу Алтайда тилдердиҥ бирӱзи, тӧрӧл лӧ алтайлардыҥ текшинационал ла литературалык тили, Алтай Республиканыҥ тергеелик тили. Алтайлап Алтай кырайда ла Кемеров областьта, Казахстан ла ӧскӧ дӧ ороондордо улус куучындайт.
Бу тил тӱрк группага кирип, эки бӧлӱкке бӧлӱнет. Тӱндӱк диалектке тубалар, чалкандулар ла кумандылардыҥ тилдери кирет. Тӱштӱк диалектке алтай, телеут ла телеҥиттердиҥ тилдери кирет.
Алтай Республикада эл-јонныҥ текши тоозы 2021 јылда чаган айдыҥ 1 кӱнинде 220 954 кижи, олордоҥ алтайлар — 68 814 кижи*[3], владеют алтайским языком — 52 875 человек[4].
ЮНЕСКО jетиргениле, алтай тил јоголорго бараткан тилдердиҥ бирӱзи[5].
Тӱӱкизи
Алтай тилдиҥ байрамы Туулу Алтайда баштапкы катап 1988 јылда Оҥдой аймакта ӧткӱрилген. Областьтыҥ бичиичилер отогыныҥ каруулу качызы Б. Я. Бедюров КПСС-тыҥ обкомыныҥ пленумында интернационал таскамалдыҥ сурактарын шӱӱжер тушта «Алтай тилдин кӱнин» ӧткӱретен баштаҥкай эткен.
Оҥдой аймакта бу байрамды ӧткӱргени тегиндӱ эмес болгон: СССР-дыҥ бичиичилериниҥ Отогы» деп областьтыҥ организациязыныҥ 23 турчыларынаҥ 13 кижи Оҥдой аймактыҥ улузы богон. Оҥдой аймакта баштапкы алтай бичиичи, алтай литератураныҥ тӧзӧӧчизи М. В. Чевалков јуртаган, иштеген.
Алтай тилдиҥ кӱнинде Оҥдой аймактыҥ јурттарында јӱзӱн-јӱӱр культурно-массовый мероприятиелер: концерттер, ойындар, маргаандар ла туштажулар болот. Оҥдойдыҥ бойында 1988 јылда кандык айдыҥ 14 кӱнинде Алтай тилге учурлалган эҥир ӧткӱрилген. Горно-Алтайсктыҥ научно-исследовательский институттыҥ (тӱӱки, тил ле литература, ГАНИИИЯЛ) билимчилери ле Туулу Алтайдыҥ бичиичилери бу эҥирдиҥ айылчылары болгон. Бу туштажуда бичиичилер ле аймактыҥ алтай улузы алтай тилдиҥ ӧзӱми керегинде куучын ӧткӱрген, балдарга бичиктер чыгарары, школдордо тилге ӱредери ле оноҥ до ӧскӧ курч сурактар тургузылган.
Байрам ӧдӧри
Бу байрамды ӧткӱрер јаҥжыгу тергеелик учурлу.
Мероприятиени ӧткӱрерин башкарар комитет Алтай Республикада јыл туркунына јаан иш ӧткӱрет. Алтай тил аайынча мероприятиелер байрамнаҥ озо, ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱнинеҥ озо ӧткӱрилип баштайт. Кычырыштар, конкурстар, викториналар, тӧрӧл тилле олимпиадалар ӧткӱрилет. Кӧрӱлер ӧдӧт . Алтай тилле бичиктер чыгат, ӱредӱ-методикалык литература белетелет. Конференциялар, форумдар, ӱредӱлер ле съездтер. Алтай Республикада алтай тилге учурлалган 2000 кире мероприятие бир јылга ӧткӱрилет.
Ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱнинде алтай тилге учурлалган байрамдык мероприятиелери јаҥжыккан аайынча Туулу Алтайдыҥ јарлу алтай бичиичилердиҥ, билимчилердиҥ, јарлу тергеелик ишчилердиҥ кереестериниҥ јанында митингтердеҥ башталат.
Бу кӱнде бастыра Республикада мероприятиелер алтай тилге учурлалат.
Јаҥжыккан аайынча јаан программаларды бу кӱнде «А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей», «П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театр», «М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека», «Балдардыҥ Республикан библиотеказы», С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ институды (НИИ), «Республиканский центр народного творчества» ӧткӱредилер.
Байрамныҥ учында јеҥӱ алгандарга, призерлорго јӱзӱн-јӱӱр кайралдар сыйлар берилет,, байрамдык концерт болот.
Онойдо ок кӧр
Ајарулар
- ↑ Закон Республики Алтай «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» статья 4.1
- ↑ Конституция Республики Алтай (Основной Закон)
- ↑ Алтайский язык в XXI веке: сохранение и развитие
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 26 ноября 2021 года N 359 "Об утверждении государственной программы Республики Алтай «Сохранение и развитие алтайского языка» — docs.cntd.ru
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 22 кӱни, 2012. Архивировано тулаан айдыҥ 23 кӱни, 2012 јыл.