Пахаев, Савелий Яковлевич
| Савелий Яковлевич Пахаев | |
|---|---|
 | |
| Чыккан ӧйи | 1921 јыл кандык айдыҥ 22-чи кӱни |
| Чыккан јери | Тоҥ-Тош јурт, Турачак аймак, Ойрот автоном область, СССР |
| Божогон ӧйи | 1991 јыл јаҥар айдыҥ 23-чи кӱни |
| Божогон јери | Горно-Алтайск, Алтай Республика |
| Иш-тоштыҥ бӱдӱми | тӱӱки-билимчи |
Пахаев, Савелий Яковлевич (1921 јыл кандык айдыҥ 22-чи кӱни, Тоҥ-Тош јурт, Турачак аймак, Ойрот автоном область — 1991 јыл јаҥар айдыҥ 23-чи кӱни, Горно-Алтайск) — 1980 јыл тулаан айдыҥ 20 кӱни, Горно-Алтайск) — алтай билимчи, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады, кумандылардаҥ[1] ӱредӱчи, методист, пропагандист-лектор, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы.[2]
Биографиязы
Савелий Яковлевич Пахаев 1921 јылда кандык айдыҥ 22-чи кӱнинде, Тоҥ-Тош јуртта (орус. Тондошка), Турачак аймакта, Ойрот автоном областьта чыккан.
Јууныҥ ӧйи 1940 јылда јууныҥ алында ол 536-чы стрелковый полкто черӱде болгон, 1941 јылда Карельский фронтто санитар-носильщик, оноҥ санитар инструктор болгон. Санитардыҥ ижи јеткерлӱ, јуучылдарла кожо атакага барар, шыркалу јуучылдардыҥ јӱрӱмин аргадаар, ӧштӱниҥ адыжыныҥ алдына.
Савелий Яковлевич ондор тоолу јуучылар ла офицерлериҥ јӱрӱмин аргадаган. Онойдо ол Кызыл Чолмон орденле кайралаткан, 1941 јылда ӱлӱрген айда ол 47 јаан шыркалу јуучылды јепселиле кожо согуштаҥ чыгарган, бойы колын шыркалаткан.
1942 јылда кандык айда Свирь сууныҥ сол јарадында Карелияда С. Я. Пахаевтиҥ подразделениези, курчаткан. Шыркалу 25 јуучылды баштап, ончозын курчудаҥ уштулып, Кызыл Черӱниҥ частьтарына келип бириккен, олор финндердиҥ атаказына једимдӱ удурлашкан[3].
Савелий Яковлевич Пахаев 1941—1942 јылдарда јуу-согуштарда турушкан учун Кызыл Чолион орден ле «За боевые заслуги» медаль алган. 1944 јылда Тӱндӱк фронтто Совет Заполярье ле Тӱндӱк Норвегияны јайымдаарында турушкан, «За оборону Советского Заполярья» деп медаль, беш Быйанду бичикти Баш Главнокомандующийдеҥ алган. Јууны ол старшина званиелӱ божоткон[4]
Ӱредӱзи
1950 јылда Барнаулда пединституттыҥ тӱӱкилик факультедин божоткон.
1966 јылда Том-Турада государственный университетте «Гражданская война в Горном Алтае (1918—1920 јј.)» деп темала диссертациязын једимдӱ корулап, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады деп билим степень алган.
Ижи-тожы
1952 јылда Горно-Алтайсктыҥ тӱӱки, тил ле литератураныҥ билим-шиҥжӱлик институды ачыларда, С. Я. Пахаев тӱӱки секторында иштеп баштаган[5]
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы[6]. Тӧрӧли учун јууда тартышкан ГАГУ-ныҥ таскадаачылары јууныҥ кийнинде кӱч ӧйлӧрдӧ ӱредӱликте иштеп, студенттерге билгирлер берип, эрчимдӱ иштеген.
С. Я. Пахаев областыҥ элјондык јӱрӱминде эрчимдӱ туружып, арып-чылабас пропагандист, общество «Знаниениҥ» лекторы болуп, Всероссийское общество охраны памятников истории и культуры деп бӧлӱктиҥ јааны болгон. Партийный ла совет органдарга канча катап талдалган.
1954—1958 јыларда Комунистический партияныҥ обкомы Кош-Агаш аймактыҥ аймакисполкомаыныҥ председатели эдип тургускан.
1958 јылда билим-шиҥжӱлик институтка (ГАНИИИЯЛ) ойто бурылып, ондо 1983 јылга јетире, озо билимдик баш сотрудник, оноҥ тӱӱки секторыҥ јааны болгон (1968—1979 јылдарда).
Алтай шатраны орныктырган
Кош-Агашта иштеп тура ол Алтай шатра алтай калыктыҥ кӧгӱс-кӧрӱмин, культуразын, канча чактарга јӱрӱмин керелеген интеллектуал-спортлык ойынныҥ ээжилерин баштакы катап јартап бичиген. Билимчи-тӱӱкичи Савелий Яковлевич Пахаев баштап ла Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртында бу ойынды кӧрӱп, оныҥ ойноор маарын, ээжилерин бичип алган. С. Я. Пахаевтиҥ кӧргӧниле, јербойыныҥ улузы (јажы јаанап калган улус болгодый) тобракка доско аайлу неме јурап, кой-эчкиниҥ корголдорыла кандый да ойынды јилбиркеп ойногылаган.
Кезик сомдордыҥ-фигуралардыҥ ордына кичинек тегерик таштар да тузалангылаган. Ойноочылардыҥ айтканыла, бу ойынныҥ ады — «алтай шатра». Билимчи кӧргӧниле соныркап, шатраны ойноор тепсеҥди јураган, бу ойынды канайда ойноорын, оныҥ учуры керегинде санаа-шӱӱлтезин баштап ла чаазынга бичиген эмтир. Бу солун јетирӱ 1960 јылда «Ученые записки» деп билим журналда јарлалган.[7]
Савелий Яковлевич 60-наҥ артык билимдик иштер бичиген, кезиги Большая советская энциклопедияда чыгарылган.
Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи аайынча авторитеттӱ тӱӱкилик-билимчи болуп, школдорго керектӱ методикалык пособиелер ле бичиктерди тургузарында турушкн.
Эҥ ле учурлу билимдик иштери:
- «Горный Алтай накануне массового партизанского движения (июнь 1918 г. — июнь 1919 ј.)» (1961 ј.);
- «Горный Алтай в период военной интервенции и гражданской войны (1918—1920 јј.)» (1973 ј.);
- «Штрихи политической биографии Г. И. Гуркина» (1993 ј.) о.ӧ.
С. Я. Пахаев 1980-чи јылдарда баштапкы совет тӱӱкичилердиҥ школыныҥ ижин кӧргӱскен, билимдик этикалу ла чындык болоры, Каракорум управаныҥ ижи керегинде бичигенин ойтодоҥ јаҥырта кӧргӧни, албатыга удура ла контрреволюционный деп адаган. Бир канча иштеринде ол оныҥ Туулу Алтайдыҥ калыктарыныҥ тап-эриктерин корулаар јакшы ууламјызын база темдектеген.
Билимдик иштери
С. Я. Пахаев 30-таҥ артык билимдик статьялар ла кӧп тоолу бичимелдерин орус ла алтай газеттерде чыгарган, ГАНИИИЯЛ-дыҥ (эмиги — С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институды) авторский коллективтериниҥ чыгарган бир канча чыгармаларыныҥ редакторы ла башкраачызы болгон, коллективный монографиялардыҥ авторлорыныҥ бирӱзи, Туулу Алтайда Граждан јууны шиҥдеген баш-билим специалист.
Савелий Яковлевич Туулу Алтайдыҥ тӱӱки-культуралык энчизи керегинде бичимелдерди элбеде таркадарга чырмайган. Ол јебрен алтай ойынды, шатраны, орныктырып, бичип, оноҥ ары таркаткан. Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи керегинде, алтай калыктыҥ культуразы керегинде статьяларын «Звезде Алтая» ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттерде улай ла чыгаратан.
1991 јылда јаҥар айдыҥ 23-чи кӱнинде Горно-Алтайск калада јада калган.
Кайралдары
- Кызыл Чолмонныҥ ордени (орден Красной Звезды) 1942 јыл;
- Јуучыл керектери учун медаль («За боевые заслуги» медаль);
- Совет Заполярьени корулаганы учун («За оборону Советского Заполярья») медаль 1944;
- Иштиҥ Кызыл маанызыныҥ ордени (орден Трудового Красного Знамени);
- «За освоение целинных и залежных земель» медаль;
- Текшисоюзный јуртээлемдик кӱрӱниҥ Кичӱ Алтын медаль ла эки Јаан Мӧҥӱн медальдарла кайралдаткан (Малой Золотой и двумя Большими Серебряными медалями Всесоюзной сельскохозяйственной выставки);
- Кӧп тоолу кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдаткан (грамоты различного ранга).
Литература
Источниктер:
- Труды сотрудников Горно-Алтайского института гуманитарных исследований (1952—1995 гг.): указатель литературы. — Горно-Алтайск: Горно-Алтайская республиканская типография, 1997. — С. 24-32.