Алтай шатра

Алтай шатра (орус. Алтайские шашки) — алтай калыктыҥ спорт бӱдӱмдӱ интеллектуал ойыны. Алтай шатраныҥ Федерациязы Алтай Республикада 2014 јылда тӧзӧлгӧн^[1].

Тӱӱкизи

Алтай калыктыҥ ундылып калган интеллектуал ойынын тӱӱкичи Пахаев, Савелий Яковлевич 20-чи чактыҥ 50 јылдарында Белтир јурттында баштап ла кӧрӱп, ойноор марын, ээжилерин бичип алган. Алтай шатра керегинде јетирӱ Виленин Таушканов, Борис Самыков, Борис Кортин, Александр Сельбиков деп јииттер алтай шатраны орныктырары јанынаҥ иштер ӧткӱрген. Олор ойыныҥ ээжилерин спорт бӱдӱмге келиштирген, алтай шатраны маргаандарга кийдирген. Алтай калыктыҥ башла-мееле ойноор ойыныла Сибир ле Ыраак Кӱнчыгыш талалар ортодо чемпионаттар ӧткӱрилип баштаган. Эл-Ойынныҥ окылу программазына кийдирилген^{Ядагаев Г. Л. тудулган^[3]. Алтай шатрала Эл-Ойынныҥ баштапкы чемпиондоры А. Битешев ле З. Шадеева.}

Башка-башка јылдарда Эл-Ойынныҥ чемпиондоры болгон шатрачылар: А.Торбоков — 5 катап, А. Битешев — 3 катап, С. Барбачаков — 3 катап, А. Манышев — 3 катап, А. Едешев ле В. Едешев, А. Кыпчаков — 1 катаптаҥ. Ӱй улус ортодо чемпиондор: Л. Ермакова — 7 катап, А. Ямангулова — 3 катап, Л. Телесова, С. Талкыбаева, З. Шадеева, Т. Питешева, Р. Манзырова, А. Чалчикова, Р. Ялбакова ла оноҥ до ӧскӧлӧри — 1 катаптаҥ.

Тургуза ӧйдӧ алтай шатра Алтай Республикада јарлу ойын. Алтай шатрала јарлу таскадаачылар: Бобоков, Николай Бабыевич, Манышев Юрий Константинович, Сурасманова, Надежда Владимировна (Кан-Оозы аймак), Ластаев, Владимир Михайлович, Керексибесов, Сергей Николаевич, Шипунова, Наталья Дмитриевна (Шабалин аймак), Тобоева, Валентина Кузьминична, Кокулев Эркей Николаевич, Кучинов Дмитрий Валерьевич (Оҥдой аймак), Телесова, Лидия Шумановна, Талкыбаева Светлана Бырчиковна, Пушкунова, Сынару Дьаҥыдьоловна (Кош-Агаш аймак), Кокпоев, Николай Павлович, Челчушев Сергей Николаевич (Улаган аймак), Ядагаев, Геннадий Лукич (Горно-Алтайск) ла о.ӧ. Бу спорт бӱдӱмле секцияларга, кружокторго јӱрӱп тургандардыҥ тоозы 700-теҥ ажыра, олорды 47 тренер тазыктырат. Текши тооло, алтай шатраныҥ узы деп атты 20-деҥ ажыра кижи адаткан, 40-нӧҥ ажыра шатрачыларда спорттыҥ узыныҥ кандидаттары бар, кӧп балдар алтай шатрала спорттыҥ текши разрядтарын бӱдӱрген. Алтай шатрала школдордо, муниципал, республикан кеминде јыл ичинде онго шыку маргаандар ӧткӱрилет, бу ойын ӧскӧ талаларда, интернет платформада база ойнолот^[4].

Ойынныҥ ээжилери

Алтай шатраныҥ ойыны

Алтай шатраны ойноорыныҥ ээжилерине ойноор досконыҥ аҥылулары, фигуралардыҥ доскодо турары, ойноп тургандардыҥ амадузы, фигуралардыҥ (шатраныҥ, бийдиҥ, баатырдыҥ) јӱрериниҥ ээжилери, шатрала, бийле, баатырла алары кирет.

Ээжилер ойынныҥ башталганыныҥ (дебют), оныҥ чын ла јастыра башталарын, фигураларла солыжарын, стратегикалык јӱрӱштерди ле о.ӧ. јартайт; ээжилерле ойынныҥ ортозыныҥ ӧдӧр аайы (миттельшпиль) башкарынат: тӧс јалаҥда јастыралар керегинде айдылган, шатраны ойноп аларга эдилген јӱрӱштер, бойыныҥ бийин корулап алары, стратегикалык јалаҥын корулап алары, јӱрӱштерди озодоҥ кӧрӱп алары; фигурага колло тийгендеги ээжилер ле о.ӧ.; ойынныҥ учыныҥ ӧдӧр аайы (эндшпиль): бийди тудуп алары, кайымныҥ бӱдӱмдери, кайым эдериниҥ ээжилери, досконыҥ кырыла ойнооры, шатраларла солыжары, шатраныҥ баатырга кӧчӧри; "роздых"деп оҥдомол, ӧштӱзиниҥ кӱчин астадар јӱрӱштер, «материальное преимущество», «позиция» деп оҥдомолдор; јӱргенин чын бичиири, удура барары ла коруланары, ойноорыныҥ јаргызын ӧткӱрери ле о.ӧ. ээжилер бар^[5].

Алтай шатраныҥ теориязы

Алтай шатраныҥ теориязында ойынныҥ бажы (дебют), ойынныҥ ортозы (миттельшпиль), ойынныҥ учы (эндшпиль) деп оҥдомолдор бар. Ойынныҥ бажында шатрачылардыҥ тӧс амадузы — бастыра кӱчин јууп, ӧштӱле туштажарына белетенип алары, удур-тедир баштапкы 10-15 јӱрӱштер эдери. Ойыныҥ бажын ӧткӱретен бир канча јӱзӱндери, јастыралар этпейтен ээжилери бар. Миттельшпильде шатрала ойынныҥ эҥ ле учурлу јӱрӱштери болот. Ойынныҥ ортозында доскодо эҥ ле кӧп фигуралар эки јанынаҥ ойынга кирет, ойында кызу тартыжулар, манёврлар ла контратакалар болот.

Ойынныҥ туружаачылары кандый бир эптӱ комбинация тузаланганда, миттельшпильде ойын божой до берер аргалу. Ойын мында токтобозо, кӧп фигуралар алынган да болзо, удурлажу-ойын эндшпильге кӧчӧт. Эндшпильде (ойынныҥ учында) доскодо ас шатралар артат. Мында маргаанныҥ учы кандый болоры шатралар ла баатырдыҥ ойынынаҥ камаанду. Шатралар удура турган кыйуга једерге амадагылайт. Эндшпильде актар эмезе каралар јеҥет, тартышкан јандардыҥ бирӱзи де јеҥӱге једер аргалар болбозо-кайым болот.

Алтай шатраныҥ теориязына шатра, бий, баатыр деп фигуралардыҥ јӱргениниҥ, бой-бойыла тартышканыныныҥ аайы база кирет. Бу тартыжу-јӱрӱш аайлу-башту, јеҥӱге једерге амадаган планла болор. Фигуралардыҥ бой-бойына удурлажып јӱргени алтай шатра ойынныҥ стратегиялык аҥылузы болор.

Маргаанныҥ регламенти

Алтай шатрала маргаандар ӧткӱргенде, турнирдыҥ ээжилери иштейт. Бу ээжилер ончо ойноп тургандарга теҥ-тай келижет. Бу ээжилерди маргаанныҥ регламентти деп айдар. Олордыҥ иштеер аайы:

Јастыра јӱрӱш эдип ийеле, тургузала тӱзедер аргалу эмезе тӱзедип болбос тушта;
Айткан сӧзин, эткен јӱрӱжин кайра токтодып болбозы јанынаҥ: кайым эдер деп эрмегин кайра бурып болбос, «јеҥдирткем» деп айдып ийеле, ойто сӧзин кайра алып болбос, јастыра јӱрӱш эдип, эмезе јӱрӱжин ӧскӧртип, бу ла тушта колын фигуранаҥ алып ийеле, ойто кара бурып болбос;
«Фигураны тудуп ийзеҥ — јӱр», «Колыҥды алып ийзеҥ — јӱрӱш болуп калган»;
Очколор берери јанынаҥ;
Ӧйлӧ ойноп, ӧйди кемјиири јанынаҥ;
Ойноп турган партиязын бир канча ӧйго токтодоры јанынаҥ;
Ойноп турган партиязын бичиири јанынаҥ;

Литература

Бобоков Н., Бобокова А. Алтай шатра. Тайны народной игры. — с. Кырлык, 2012. — 28 с.
Ойношев, В. П. Народные игры алтайцев. — Горно-Алтайск, 2015. — 144 с.
Шарипов С., Шотаев М. Тогызкумалак — игра интеллектуалов. Учебное пособие. — Астана: АО «Астана полиграфия» — издательство «Арай», 2006. — 208 с.
Ядагаев Г. Л. Алтай шатра. Программы, тематические планы и методические рекомендации по игре / Г. Л. Ядагаев. — Горно-Алтайск: Министерство образования и науки, 2005. — С. 10—11.
Ядагаев Г. Л. Методические рекомендации по реализации этнокультурной составляющей по предмету «Физическая культура» / Г. Л. Ядагаев. — Горно-Алтайск: Министерство образования и науки, 2012. — С. 12.
Ядагаев Г. Л. Организация внеурочной деятельности по интеллектуальной спортивной игре «Алтай шатра» / Г. Л. Ядагаев . — Горно-Алтайск, 2020. — С. 71.

Ајарулар

Тайантылар

[1] Народная игра «Шатра»

[2] ЭЛ ОЙЫН 2024

[3] РОО «Федерация Алтай Шатры Республики Алтай»

[4] Алтай-шатра. Итоги

[5] Организация внеурочной деятельности по интеллектуальной спортивной игре «Алтай шатра»: методические рекомендации

[1]

[3]

[4]

[5]