Очы-Бала
| Очы-Бала | |
|---|---|
| орус. Очи-Бала | |
 | |
| Жанрлар | поэма, эпос |
| Авторлор | (албаты) |
| Оригиналдыҥ тили | алтай |
| Баштапкы чыгарманыҥ датазы | 1951 |
Очы-Бала — алтай калыктыҥ батырлык эпосы, Туулу Алтайдыҥ эл кайчызы Алексей Калкин кайлап, кепке базып чыгарган[1].
Сюжеди
Очы-Бала деп кай чӧрчӧктиҥ тӧс геройы[2] — эпши-батыр, ол тӧрӧл Алтайына Таајыныҥ-Каан ла оныҥ уулы Ак-Јалаа-Бийдиҥ черӱлери киргенин угала, јалтанбай олорго табарып, јеҥген, Ак-Јалааны ӧлтӱрген. Је Таајы-Каан-Бий уулын тиргискен, ойтодоҥ ло јуулаш-чабыш башталган[3]. Очы-Бала Таајыныҥ-Каан-Бийдиҥ јуртына барат, јеҥдиртпес кӱчин билерге. Јолой ого јӱзӱн-јӱӱр мифологиялык тындулар туштайт, темдектезе, Кöк-Бука (синий бык), Эрликтиҥ элчизи. Ол букала тартыжуда, Очы-Јеерен адыныҥ сӱмезиле, шоҥкор болуп кубулала, оны јеҥип чыгат. Санаа-кӧгӱстӱ, шыраҥкай болгон учун кыс Таајы-Каанды канай јеҥер сӱмени билип алган (тогус булуҥду кӧк таш алтын кайырчакта). Ол ташка једип, ӧштӱни јеҥип, Очы-Бала Алтайын э-јонын аргадаган[4]. Оныҥ кийнинде ол Ай болуп теҥериге чыккан, Очы-Јеерен ол ады — Мечин јылдыс (Полярная звезда) болуп кубулган.
Кайлаганы
«Очы-Бала» кай чӧрчӧкти ӧскӧ кай чӧрчӧктӧрди чилеп кайчы кижи топшуур (алтай кӱӱлик ойноткы) согуп, кайлап айдар. Кайчыныҥ топшууры тирӱ болуп, оныҥ ады да болуп, чӧрчӧк јерине јорыкка јӱрер. Кӧп эпикалык чӧрчӧктӧр кайчыныҥ топшуурына баштанган сӧстӧриле башталат, темдектезе, «Очы-Бала» эпос мындый ӱлгерлерле айдылат:
| Очы-Бала чӧрчӧктиҥ башталганы | Орус тилге кӧчӱргени |
|---|---|
| О-о-о! Jойгон агаш тöсинен
Jонуп эткен топчуурым, Jорго ло малдын jараш кылын Ээп, кылдап ойного-н-н… |
О-о-о! Из основания пихты-дерева
Выструганный мой топчур, Красивым волосом коня-иноходца Натуго оструненный, звучит… |
Чыгартулар
- Калкин, Алексей Григорьевич. Очы-Бала (орус. сказки): алтай чӧрчӧктӧр. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. обл. нац. изд-во, 1951. — 36 с.
- Калкин, Алексей Григорьевич. Маадай-Кара. Очы-Бала : Алтайские героические сказания / Сказитель Алексей Калкин; Поэтич. пер. с алт. А. Плитченко; Вступ. ст. Аржан Адаров; Рецензенты: А. Преловский, В. Ларичев, А. Романов. — М.: Современник (издательство), 1983. — 288 с. — 50 000 экз. (в пер.)
1997 јылда «Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока» чыгартуныҥ 15-чи томында чӧрчӧк, Алексей Калкиннеҥ Новосибирск калада 1987 јылда бичилген калганчы версиязы кепке базылган[5].
Кӱӱде
- 2001 јылда Болот Байрышев кожоҥ бичиген «Altin-Tuu» (Алтын-Туу) (альбом «Kai of Altai. Alas»), сӧстӧри — эпос Очы-Баланаҥ алынган, топшуурлу алкыш сӧстӧр. Кийнинде бу кожоҥ «Охота на пиранью» кинодо саундтрек болгон «тема эвенка».
- Группа Belukha Jam кожоҥ чыгарган Ochi Bala, бу эпостоҥ англий тилге кӧчӱрген ӱзӱк болуп јат.
- Группа Кара Даг «Очы-Бала» деп кожоҥ чыгарган, тексти — Очы-Бала эпостоҥ алган топшуурлу алкыш сӧстӧр.
- Кожоҥчы Шуурган «Очы-Бала» деп кожоҥ бичиген, сӧстӧри — эпос Очы-Баланаҥ алынган.
- «Шаман-диджей» Тюргэн Кам «Очы-Бала. (remix The Glitch Mob Fortune Days)» деп кожоҥ чыгарган, тексти — Очы-Бала чӧрчӧктӧҥ алган алкыш сӧстӧр.
Јилбилӱ керектер
- 1993 јылда Ак-Алаха курганда казынтылар тушта 25 јашту јиит ӱй кижиниҥ мумиязы, Ӱкектеҥ чыккан Каан бала, (орус. Алтайская принцесса). Бу Каан баланыҥ сӱрин албаты Очы-Балала тӱҥейлеген. База бир ады Ак-Кадын[6].
Ајарулар
- ↑ Новосибирская Государственная Областная Научная Библиотека
- ↑ М.П. Чевалков. Очи-Бала уничтожает Ак-Дьаала. 2000
- ↑ А.В.Озонова.Сравнения в алтайском эпосе
- ↑ М.П. Чевалкова. «Легенды Горного Алтая». kuzbassro.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019 јыл.
- ↑ «Наука в Сибири» № 37—38 (2173—2174) 9 октября 1998 г.: Памяти кайчи. Дата обращения: куран айдыҥ 30 кӱни, 2016. Архивировано тулаан айдыҥ 9 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Наталья Полосьмак. Всадники Укока. — Новосибирск: ИНФОЛИО-пресс, 2000. — 337 с. — ISBN 9785041538415. Архивная копия от 2 кӱчӱрген ай 2021 на Wayback Machine