Алтай Республика тӧзӧлгӧн кӱн

Рувики сайттаҥ
Алтай Республика тӧзӧлгӧн кӱн
орус. День образования Республики Алтай
День Республики Алтай.jpeg
Jöптöлгöн 2003 јылда кандык айдыҥ 24-чи кӱни
Темдектелет Россияда
Öйи јаан изӱ айдыҥ 3-чи кӱни

Алтай Республика тӧзӧлгӧн кӱн (орус. День образования Республики Алтай) — Алтай Республиканыҥ тергеелик байрамы (Россия).

Јылдыҥ ла јаан изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде Россия Федерация ичинде Алтай Республика тӧзӧлгӧн кӱни темдектелет.

Алтай Республикада 2003 јылда кандык айдыҥ 24-чи кӱнинде № 11-11 темдектӱ «О праздничных и памятных днях, юбилейных датах в Республике Алтай» деп јаккан аайынча тургузылган[1]. Бу кӱнде 1991 јылда РСФСР-да Јасак чыккан Горно-Алтайский автоном область Республика болуп солынган, Республика Россия Федерацияга кирет.

2025 јылда Алтай Республика тӧзӧлгӧн кӱнде, јаан изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде, бу кӱн иштебес амыраар кӱн деп јарлалган, регионал бюджеттеҥ иштеген организациялар ишчилери амыраар. 2026 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинеҥ ала бу кӱн јаантайын амыраар кӱн болор деп бодоштыру бар. Ол керегинде јасакка солынталар кийдирилер (закон о праздничных и памятных днях, юбилейных датах).

Ойрат калыктыҥ автоном области 1922 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1-чи кӱнинде ВЦИК РСФСР Декреди аайынча чыккан, оноҥ алдынаҥ бойы 1925 јылга јетире болгон. Оноҥ ары администрациялык камаанду болор эпоха башталган: 1925 јылдаҥ ары Ойратская область (Ойрот АО деп адын солып 1932 јылга јетире болгон, Горно-Алтайский АО болуп 1948 јылда солынган) Сибир кырайга кирген, 1930 јылдаКӱнбадыш-Сибир кырай, 1937 јылдаҥ ала 1990 јылдарга јетире Алтай кырайга кирген.

1985 јылдаҥ ала регионныҥ статусын кӧдӱрер деп кыймыгу тыҥып баштаган. Регионал лидерлер алдынаҥ бойы тергеелик тӧзӧлмӧ тургузары учун болгон: В. И. Чаптынов, В. И. Петров, Д. И. Табаев ле Ю. В. Антарадонов.

1989 јылда тулаан айдыҥ 13-чи кӱнинде облисполкомныҥ јуунында автоном область Алтай кырайдаҥ чыгып, россий федерал јаҥла кӧндӱре иштеер деп баштанган.

Политикалык солынтылар 1990-чы јылдарда РСФСР-дыҥ федеративный реорганизациязы ла автоном тӧзӧлмӧлӧрдиҥ статусы солынган. Горно-Алтайский автоном областьтыҥ тап-эриктерин элбедери, Алтай кырайдаҥ чыгарын тургун улус јарадып јӧмӧгӧн.

Байрамдаары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӧдӱриҥилӱ церемониялар республиканыҥ администрациялык тӧс јеринде — Горно-Алтайск калада ӧдӧт. Тӧс керек-јарактар Ленинниҥ тепсеҥи ле Культура туразында:

  • Россия Федерация ла Алтай Республиканыҥ тергеелик мааныларын ӧрӧ кӧдӱрери;
  • Россия ла Алтай Республиканыҥ мак кожоҥы ойнойт;
  • Алтай Республиканыҥ башкарузы уткуул сӧстӧр айдат;
  • Республиканыҥ кӱндӱлӱ улузына тергеелик ле регионал кайралдар берилет;
  • Кӱндӱлӱ грамоталар ла быйандар берилет;
  • Кӧп тоолу концерт программалар регионныҥ культуралык энчизи јаанын керелейт;
  • Албаты јайаандыгыныҥ кӧрӱлери ӧдӧт;
  • Национал спорт бӱдӱмдериле маргаандар ӧдӧт;
  • Байрам Республиканыҥ бастыра аймактарында, јурт јеезелеринде ӧткӱрилет;
  • СМИ бу байрам керегинде текши бичийт.

Байрамныҥ сӱр-темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Байрамдаш тушта Алтай Республиканыҥ тергеелик символиказы — мааны, кебедел ле мак кожоҥды текши тузаланадылар.

Алтай јаҥжыккан сӱр-темдектер аҥылу јерде турат: байлу туулар, национал кулјалар, байлу тындулар.

Учуры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧн кӱни јаан учурлу, кӧп калыктары бирлик јадарында, јаҥжыккан алтай культураны чеберлеп алары ла ӧскӱрерине, онойдо ок калыктар ортодо колбуларды тыҥыдарына ајару эдери.

2025 јылда байрамдаары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республика тӧзӧлгӧн кӱнге учурлай керек-јарактар Москвада Јеҥӱниҥ Музейинде јаан изӱ айдыҥ 1-чи кӱнинде ӧткӧн. Регион јааны Андрей Турчак Россия Геройлорыла кожо, республика постпредствозы, землячестволо кожо Мӧҥкӱлик отко Поклонный кырда чечектер ле венок салган[2].

Мактыҥ Залында Алтай Республиканаҥ СВО-ныҥ 14 туружаачызы Россия Минобороназыныҥ бийик кайралдарын алган – Орден Мужества, «Ада-Тӧрӧлиниҥ алдына једимдери учун» орденниҥ экинчи тектелӱ медальдары, «Јалтанбазы учун», «Јана баспазы учун» экинчи тектелӱ медаль, Суворовтыҥ медали, Жуковтыҥ медали. «Кайралдар – чын Геройлорго, Алтайыныҥ чындык уулдарына», – деп, Андрей Турчак темдектеген.

Ого коштой, јаан изӱ айдыҥ 1-чи кӱнинде Госсобрание ле Мосгордума ортодо јӧптӧжӱлерге колдор салынган[2]. Госсобрание спикери Эжер Ялбаковтыҥ айтканыла, парламенттер ортодо колбуларды јаҥы уровеньге чыгарары: «Документ јасакберимде ченемелле ӱлежери ле конференция, семинар, тегерик столдорды, межпарламентский консультацияларды јаба ӧткӱрери».

Минобрнауки РА ла Калыктар најылыгыныҥ Россий университеди (РУДН) Алтай Республиканыҥ студенттери РУДН-да ӱренери керегинде[2].

База бир јӧптӧжӱни Горно-Алтайский госуниверситет ле Российский государственный гуманитарный университет тургускан. Вузтар эмди кожо билим-шиҥжӱ иштер ӧткӱрер деп јӧптӧжип, билим ишчилердиҥ стажировказын јаба ӧткӱрип, ӱредӱлик программаларды јазаар деп јӧптӧшкӧн[2].

Мероприятиеде шӱӱшкен, јаан изӱ айдыҥ 1-чи кӱни Алтай Республиканыҥ Москвада јерлежӱзиниҥ окылу чыккан кӱни болор деп. РФ Минюстка организация регистрацига заявка аткарган[2]. Јерлежӱни Россияныҥ нерелӱ врачы, медицина билимдердиҥ докторы, профессор Ольга Ойноткинова башкарат.

«Билерим, јерлежӱ оноҥ до ары бирлик болор, кем кичӱ Тӧрлине кару, јаҥы статус регионныҥ јилбӱлерин тӧс калада оноҥ ары ичкерледер», – деп, Турчак айткан.