Јаҥы јыл

Рувики сайттаҥ
Presidential-library-icon.svg

Тузаланган материалдар

Б.Н. Ельцинниҥ адыла адалган президентский библиотека

Jаҥы јыл
Jаҥы Jылдык чиби
Jаҥы Jылдык чиби
Учуры Jаҥы кӱнтизӱ периодтыҥ башталганы
Темдектелет Григориан кӱнтизӱ тузаланган ороондор
Öйи Григориан кӱнтизӱ аайынча Jылдыҥ баштапкы кӱни Чаган айдыҥ 1 кӱни
Jыргал Фейерверктер, билениҥ кӱндӱӱзи, Jыргал
Тудуш Рождество, Jаҥы Jылдыҥ алды, Эски Јаҥы јыл
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Jаҥы јыл (орус. Новый год) — баш кӱнтизӱ байрам, ӧдӱп Jаткан Jылдыҥ калганчы кӱнинеҥ келип Jаткан Jылдыҥ баштапкы кӱниле Jаҥы Jыл кирет[1]. Телекейдиҥ кӧп калыктары бу кӱнтизӱ аайынча.байрамды ӧткӱрет.

Jаҥы Jылды чаган айдыҥ 1 кӱнинде баштаарын Рим империяныҥ башчызы Гай Юлий Цезарь 46 јыл б.э.о Jаҥдаган[2]. Jебрен Римде бу кӱн Янус деп кудайга учурлалган. Чаган айды Янус кудайдыҥ адыла адаган, оны эки Jӱстӱ эдип кӧргӱзет: бирӱзи алды Jаар кӧрӧт, экинчизи — кайра[3].

Jаҥы Jылдыҥ кӱни

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӧп ороондор Jаҥы Jылды чаган айдыҥ 1 кӱнинде ӧткӱрет[4], баштапкы кӱнде Григориан кӱнтизӱле. Jаҥы Jыл поясной ӧйлӧ кӧрзӧ Тымык теҥисте башталат, эҥ ле озо оны Лайн ортолыкта Республика Кирибати уткыйт (часовой пояс UTC+14:00). Эҥ ле учында Jаҥы Jылды Американ Самоа, Мидуэй ле Ниуэ ортолыктар (часовой пояс UTC−11:00) уткыйт — Кирибатиде Лайн ортолыкта бу киреде чаган айдыҥ 2 кӱни ле 1 саат тӱн ортозы[5]. Кезик ороондор Jаҥы Jылды айдыҥ кӱнтизӱзиле ӧткӱрет[6][7][8].

Чаган айдыҥ 1 кӱнинде Jаҥы Jылды баштапкы ла катап 153 јыл б. э. озо ӧткӱрген, нениҥ учун дезе бу ла кӱнде Римде консулдар Jамызына туратан. 46 јыл б.э.о рим полководец ле верховный жрец Гай Юлий Цезарь бойыныҥ Jаҥы Юлиан кӱнтизӱзин кийдирип ле Jылды чаган айдыҥ 1 кӱнинде 45 јыл б. э. озо баштаар эдип Jӧптӧгӧн.

Эски Jаҥы јыл[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эски Јаҥы јыл — Jаҥы Jыл байрам, оны юлиан кӱнтизӱле байрамдайт. 1901 јылдаҥ ала 2100 Jылга Jетире григориан кӱнтизӱле юлиан кӱнтизӱниҥ ортозында 13 кӱн келишпейт, юлиан кӱнтизӱле Jаҥы Jыл чаган айдыҥ 13 кӱнинде тӱнде чаган айдыҥ 31 кӱнине келижет. Бу ӧйдӧҥ бери тӱӱкиде Jаҥы Jылтоолош Россия, Белоруссия, Украина, Казахстан, Грузия, Армения, Азербайджан, Сербия, Швейцария ла телекейдиҥ ӧскӧ дӧ ороондорында башталган.

Кӧп ӧйлӧр, Jылдар ӧткӧн кийнинде, бастыра телекейде чаган айдыҥ 1 кӱни граждан Jылдыҥ бажы болуп баштаган. Чаган айдыҥ 1 кӱнин Jылдыҥ бажы деп чотогон телекейлик ороондор:

Ороон Jылдыҥ башталганы[10][11]
Венециан республика 1522 јыл
Швеция 1529 јыл
Агару Рим империя (~ Германия) 1544 јыл
Испания, Португалия, Польша 1556 јыл
Пруссия, Дания[12] ла Норвегия 1559 јыл
Франция 1564 јыл
Тӱштӱк Нидерланды[13] 1576 јыл
Лотарингия 1579 јыл
Голланд Республика 1583 јыл
Шотландия 1600 јыл
Речь Посполитая ~ Белоруссия, Латвия, Литва, Польша, Украина 1362 јыл[14]
Россия империя 1700 јыл
Тоскана 1721 јыл
Великобритания, Ирландия ла
Британ империя
1752 јыл
Јопон 1873 јыл
Кыдат, Тайвань ла КНР 1912 јыл
Греция 1923 јыл
Турция 1926 јыл
Таиланд 1941 јыл

Телекейде ороондордыҥ Jаҥжыгулары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2021 јылда «Вакоша» издательстводо Юлия Брыкова «Все тайны Нового года» деп бичик чыгарган. Бичикте телекейлик албатыныҥ Jаҥы Jылдык байрам Jаҥжыгулары бичилген[15].

Jаркындалар отту ойындар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Jаҥы Jылдык фейерверк

Jаҥы Jылдыҥ байрамында улус Jӱзӱн-башка Jаркындалар отту ойындар: хлопушка, бенгал оттор, салютар, ракеталар, римский свечалар, петардалар ла оноҥ до ӧскӧзин алып эдинет.

Jаҥы Jылдыҥ байрамында Jаркындалар отту ойындарды Азияныҥ ороондорында, эҥ ле озо Кыдат Jеринде эдинип баштаган. Кыдат албаты тыҥ табыш ла Jаркынду от кӧрмӧстӧрди, аза-Jеткерледи сӱрӱп Jок эдер деп бодойтон. Бу Jаҥжыгу бастыра телекейге таркаган.

Кыдат Jеринде эҥ ле Jарлу Jаҥжыгу ол фейерверктер ле петардалар адары, олорды бир де токтотпой Jаҥы Jылдыҥ баштапкы кӱнинде адат. Кыдат албатынҥ легендазыла болзо, Jаҥы Jылдыҥ алдында ӧскӧ Jердеҥ сӱрдӱрип ийген кӧрмӧстӧр, аза-Jеткерлер бойына Jадар Jаҥы Jер бедиреп, улустыҥ айылына кирип анда артала, келер Jылда айылдыҥ улузына Jеткер, тӱбек экелет. Оныҥ учун Jаҥы Jылдатыҥ табыштанып кӧрмӧстӧрди Jууктатпай сӱрет.

Эмдиги ӧйдӧ Jаҥы Jылда кӧп ороондордыҥ тӧс калаларында Jаркындалар отту шоу тургузып, кӧп миллион доллар ӱрегилейт.

Jаркындалар отту ойындарды Jажы Jетпеген балдарга садарга Jарабас, нениҥ учун дезе ӧрттӧ болордоҥ айабас. Jаҥы Jылдык тӱнде пожарниктер ле спасательдар амыры Jок иштейт.

2024 јылда чаган айда Jаҥы Jылдык фейерверк Рас-эль-Хайма эмирата (Объединённый Арабский Эмират) Гиннесстиҥ рекордторло бичигине кирген, эки номинацияда — сууда эҥ ле узун фейерверктиҥ чийӱзи ле теҥериде эҥ ле узун фейерверктиҥ чийӱзи[16]. Шоу сууныҥ Jарадында узуны 4,5 км искусственный архипелаг Аль-Марджан ла Аль-Хамраныҥ ортозында ӧткӧн. Пиротехнический шоуда онойып ок дрондор ло Jеҥил авиацияныҥ Jеҥилмоторлу самолётторы турушкан, олор бийик пилотажтыҥ фигураларын кӧргӱскен. Бу шоу 8 минут болгон, 50 муҥ кижи оны кӧргӧн[16].

Онойдо ок кӧр

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Источниктер
  1. Новый год / Е. С. // Николай Кузанский — Океан. — М. : Большая российская энциклопедия, 2013. — С. 246. — (Большая российская энциклопедия  : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 23). — ISBN 978-5-85270-360-6.
  2. Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука. Гл. ред. физ.-мат. лит., 1990. — С. 288—289. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
  3. The World Book Encyclopedia. 1984. Т. 14. С. 237.
  4. Best places to go for new years (ја. эм.). ArrestedWorld. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 3 кӱни, 2020. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱни, 2020 јыл.
  5. Новый 2013 год наступил в России (орус.). РБК. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 19 кӱни, 2021. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
  6. World Time Zone. UTC+14. Дата обращения: сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2014. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  7. Harris, Aimee. Millennium: Date Line Politics (недоступная ссылка). Honolulu Magazine (Кандык ай 1999). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 14 кӱни, 2006. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 28 кӱни, 2006 јыл.
  8. Greenwich. Greenwich Meantime, Kiribati (недоступная ссылка). Kiribati Map. Дата обращения: кочкор айдыҥ 27 кӱни, 2008. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 11 кӱни, 2012 јыл.
  9. Навруз в Казахстане – выходные продлятся пять дней подряд. regnum.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 1 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 6 кӱни, 2021 јыл.
  10. Mike Spathaky Old Style and New Style Dates and the change to the Gregorian Calendar: A summary for genealogists. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  11. The Change of New Year's Day. Homepages.tesco.net (1 јаҥар ай 2003). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2011. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 11 кӱни, 2011 јыл.
  12. Дания назвала 1 января в качестве нового года в начале 14 века согласно RW Bauer (Calender for Aarene fra 601 til 2200, 1868/1993 ISBN 87-7423-083-2), хотя номер года не начинался с 1 января до 1559 года.
  13. В указе от 16 июня 1575 года. Герман Гротефенд, Osteranfang. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 13 кӱни, 2016 јыл." (начало Пасхи), Zeitrechnung de Deutschen Mittelalters und der Neuzeit. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 28 кӱни, 2016 јыл. (Хронология немецкого средневековья и современности) (1891—1898)
  14. Иванов Е. История праздников Нового года и Рождества. «Новый год и Рождество в открытках»
  15. Все тайны Нового года. Брыкова Юлия. Вакоша. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 3 кӱни, 2024.
  16. 1 2 Новогодний фейерверк на севере ОАЭ побил два мировых рекорда. TACC. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2024.