Эрлик
| Эрлик | |
|---|---|
| Эрлик-бий | |
 | |
| јер-тамыныҥ кудайы | |
| Мифология | Тӱрк мифология, монгол мифология |
| Ӧскӧ тилдерде ады | моҥ. Эрлэг; хак. Ирлік; каз. Ерлік; кирг. Эрлик Кан) |
| эр, ӱй | эр киндиктӱ |
| Эдер аргазы | алтыгы ороонныҥ кудайы |
| Балдар | Темир-Каан |
| Ӧскӧ культураларда | Јама (буддизмде) |
Эрлик (орус. Эрлик; моҥ. Эрлэг; хак. Ирлік; каз. Ерлік; кирг. Эрлик Кан); Эр-Каан (алт. Эр-Каан) — тӱрк ле монгол мифологияда јер тӱбинде, алтыгы ороондо ӧлгӧндӧрдиҥ кудайы[1][2] Эрликтиҥ сӱри, Ӱлген кудайдыҥ сӱрине кӧрӧ, бастыра тӱрк-монгол калыктарда, Алтайлардыҥ мифологиязында улай туштайт, кам јаҥыла тӱҥей, онойдо ок тибет буддизм ле ламаисттер. Эрликтиҥ ады јебрентӱрк руникалык кереестерде туштайт. Бу ат јебренуйгур бичик-кереестерде туштайт, Эрлик-Каан — јер тамыныҥ јааны керегинде кӧрӱм[1].
Эрлик алтайлардыҥ мифологиязында
Камдардыҥ (орус. шаманы) айдышканыла, Эрликтиҥ чачы кӧйу, кара, быјыраш, јардына јетире јайылган, кап-ла кара эрин сагалын эки јара кулагына кыстап салган, ээк сагалы тизезине јеткен. Јети айуныҥ терезинеҥ эткен кийимдӱ, јери кара кумдустыҥ ӱстинде уйуктайт. Ӱлдӱзи оныҥ јажыл темирдеҥ эдилген, айагы кижи бажынаҥ. Эрликтиҥ мингени кара бука, оны ай-малтазыла айдайт[3]
Јер тамызы[4] Эрликтиҥ кӱнбадышта, јердиҥ јарыгы эжиги болот[5]. Теҥери тогус кат, јердиҥ алды јети кат, ондо Эрлик-бийдиҥ уулдары јуртайт. Алтайлардыҥ мифологиязында Эрликтиҥ уулдарын ӱзе билер, адын адап тайылга эдет. Алтыгы ороонныҥ айы кӱни коомой јарыдат, ондо јажына ла бӱрӱҥкӱй. Алтыгы ороонныҥ оозында кара тӧҥӧш бар, кайнап турган казан турат. Учы-кыйузы јок корон сас, кӧстиҥ јажы толгон кӧл, кызыл кӧл кижиниҥ каны, билбей ӧлгӧн лӧ кол салынгандар. Оноҥ ары — тӱби јок кара кӧл оны кечире аттыҥ кылы кӱр. Кара кӧлдиҥ кийнинеҥ божогон ада-ӧбӧкӧ јӱрген јер. Ол јердиҥ кийнинеҥ Эрлик-бийдиҥ јаан уулыныҥ, Темир-Каанныҥ кыстары јӱрет. Темир-Каан эжигинде чакылу јаан айылда јуртайт[6].
Эрлик темир кара ӧргӧӧдӧ Тойбодым деген кӧстиҥ јажыла аккан суу јарадында, оны кечире кыл кӱр. Оны јутпалар круулдайт. Ӧргӧӧниҥ эжигинде Эрликтиҥ элчилери кармакту турат[7].
Эрлик Ӱлгеннеҥ (Јайык — Ӱлген кудайдыҥ уулы эмезе кызы, адазыныҥ јанында улуска болужат, артпайт, ол јер-телекей јайаарда кожо туружат. Эрликке баштанып камдар «адам Эрлик» деп айдат. Эрлик улуска ӧскӧ алтайга барар-келер арга берет (орус. искусство проникновения в другие миры). Баштапкы камга тӱҥӱр ле јайалтаны Эрлик берген[8].
Эрлик хакастардыҥ мифологиязында
Хакастар Эрлик-ханныҥ чырайы јескимчилӱ. Эки кӧзи ортозы — четверть (18 см), кулак ортозы — (сажень,2.13 м), бажыныҥ јааны тӱӱнӱкче (дымовое отверстие юрты), маҥдайы казан тӱбиндий. Курлаазына јетире кара сагалду. Кара аргымак атту, колында камчызы јыландый[9].
Эрлик-хан, кара кӱчтӱ кудай деп, энесай кыргыс руникалык бичиктерде Эрклиг туштайт, кӱчтӱ («могучий»). Хакастар оны ӧскӧӧртӧ Јер кудайы (Чир Худайы, «бог Земли»), камдар оны Адам хан«Великий Отец» дежетен. Мифологияда ол јер-тамыныҥ јети (тогус) кадында јадар («тамы», орус. подземный мир). Эрлик-каанныҥ ӧргӧӧзи јети ӱйелӱ јес айыл, јети сууныҥ белтиринде, медная юрта, (вариант — тогус), коронду от талай («От Талайнанг Оо Талай»). Јылу ээзинди (тан) хакастар јер алдыныҥ кааны Эрлик-каанныҥ тыныжы дежет. Ол јаман кылыгыла улуска јаман эдерге чырмайат. Јылу ээзинди оосло тынарга јарабас (тан). Оны тынган кижи курулып калар. Оныҥ учун паралич хакастап тан сапханы («удар ветра»). Эрлик кажы јанындӧӧн тынар, кижи ол јанын кенеде соктыртар.
Эрлик Кудайла кожо јерди јайаган. Ол сууныҥ алдына тӱжӱп баштапкы баларды экелген, Кудай оноҥ јерди јайаган. Је Эрлик оозында арткан баларды кудай јайаган јерге тӱкӱрип ийерде — кырлар, тӧҥдӧр лӧ састар бӱткен. Ӱлген кудай айтканыла ол тӱс јердиҥ ӱстин ӱреген[10].
Эрлик Кудайдаҥ ай ла кӱнди сурап алала, ойто бербеске сананган, Кудай айды кӱнди оноҥ былаайла, теҥериге чыгып, ого олорды кадап ийген.
Эрлик курсакла Ӱлген кудай јайаган кижини каруулдап турган ийтти азырап ийеле, кижини тындандырган. Кижини ӱреп ийген, кижи бастыра бойы тӱк боло берген. Кудай кижини арчып, тӱгин јӱлӱген.
Ӱлген Эрликти теҥеринеҥ јер алдына тӱжӱрген. Ол бойыныҥ батырын Маҥдыширени ийген, онызы Эрликти јеҥген. Маҥдыширеге јеҥдирткен Эрлик Ӱлгеннеҥ кичинек те болзо јер сураган, је Ӱлген ого бербеген. Учында, Эрлик кудайдаҥ јӱк ле казык кагар јер сураарда, Ӱлген јӧпсинген. Эрлик тайакты кагып ла ийерде, оноҥ камык јылан моҥустар чыккан, кижиге јаман јетирер немелер, југуш оору-јоболдор. Онойдордо, Ӱлген Эрликти јер тамызына кийдире чачкан, оныла кожо оныҥ јеткерлерин, јалчыларын, колтыкчылары ла элчилерин. Олор јердиҥ ӱстинде улуска јаман эдетен. Эрликтиҥ болушчылары божогон улустыҥ сӱнелери, кӧрмӧстӧр, камдар болгон.
Эрлик јайаган аҥдар: айу, борсык, момон, тӧӧ, чочко, уй. Батырларды јайаган Керей-каан Караш (мифология). Ӱлген кудайдыҥ сӧзин укпазын деп улусты ӱреткен, агашта тӱжӱмди јизин деп.
Эрлик улай ла Ӱлгенле маргышта јӱрер. Эҥ ле јарлу маргаан — кемниҥ айагынаҥ чечек ӧзӱп чыгар, ол Јайаачы болор. Чечек Эрликтиҥ айагында ӧзӱп чыккан, је Ӱлген оны тӧгӱниле алган, айактарды солып ийген.
Художественный литературада
Эрлик керегинде совет фантаст Вивиан Итинниҥ повестинде «Каан-Кэрэдэ» (кай) (1926) јылда айдылган. Мында кам Эрликке тайылга тайып камдаганын бичиген[11]:
«Кӧрзӧӧр, мында камныҥ тӱҥӱринде крест — јебрен сӱр-темдек свастика — Эрликтиҥ ады, Эрхе, айса болзо, Христостыҥ адыла колбулу. […] Эрлик ле Ӱлген кем Јер-јеҥисти јайаар деп былаашкан. Олор эки айакта сӱтти тургузып: кӧзин јумала, кемниҥ айагында чечек јайылар, ол јайаар дешкен. Сӱмелӱ Ӱлген биле тура, шыгалап ийзе, Эрликтиҥ айагында солоҥыдый чечек јайылып јаткан эмтир. Ӱлген чечекти алып, бойыныҥ айагына салган… Ӱлген јайаган јер тӱп летӱс болгон, кыргыстардыҥ чӧли ошкош. Бу јер куру дейле, Эрлик чыдашпаган. Ол Алтайды ла ӧскӧ кырларды, јерлик аҥдарды ла јыландарды јайаган. Улустар, јердиҥ ӱстинде эҥ ле кӱч јок болуп, јерлик аҥдардыҥ јемиди боло берген. Ол тушта Ӱлген улуска кӧгӱс-санаа берген. Оноҥ бери кижиде эки јара сӱне бар: эди-каны Эрликке, мӧҥкӱлик сӱнези Ӱлген кудайга. Кижи божозо, оныҥ сӱнези Ӱлген кудайга јанат».
Онойдо, Эрликти Веня Д’ркин «Безнадёга» деп бичимелинде айдат.
Јураар кеендикте
Чорос-Гуркин, Григорий Ивановичтиҥ «Боос Эрлик» деп јуругы (1935).
Билимде
Эрликтиҥ адын Умнеговто табылган динозаврга берип, эрликозавр деп адаган.
Ајарулар
- ↑ 1 2 Мифологический словарь/Гл. ред. Мелетинский Е. М. — М.: Советская энциклопедия, 1990 г. — 672 с.
- ↑ РАН Алтайский героический эпос
- ↑ Мифология древнего Алтая
- ↑ Киберленинка.Мир «Невидимых» по традиционным представлениям алтайцев
- ↑ Предметы к лечебной функции шаманов Тувы и Алтая
- ↑ Звезда Алтая.Мифы и легенды Алтая
- ↑ Символика и обрядность в традиционной культуре алтайцев
- ↑ Суперленинка. Образ Эрлик-Бия в Алтайском фольклоре
- ↑ Эрлик-хан в традиционном мировоззрении хакасов
- ↑ Чойжал. Эрлик-Хан
- ↑ Итин Вивиан. Страна Гонгури. — Новосибирск: Западно-Сибирское кн. изд-во, 1983. — С. 144.
Тайантылар
- Упоминание божества Эрлика в древнетюркской рунической надписи Алтын-Кёль I (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 21 кӱни, 2009. Архивировано кандык айдыҥ 3 кӱни, 2009 јыл.
- Çoban, Ramazan Volkan. Türk Mitolojisinde Kötülük Tanrısı Erlik’in İnanıştaki Yeri, Tasviri ve Kökeni (Turkish)