Василий Шукшин 1929 јылдајаан изӱ айдыҥ 25-чи кӱниндеАлтай кырайда Сростки јуртта крестьянныҥ билезинде чыккан. Адазы, Макар Леонтьевич Шукшин (1912—1933), документтер аайынча орус, «Пламя коммунизма» деп колхозто иштеген, «колхозко удура заговордыҥ» туружаачыларыныҥ тоозында 58-чи статья ажыра айдуга барган, аҥылу тройканыҥ јӧбиле адып салган, 1956 јылда божогон кийнинде реабилитировать эткен[4]. Адазыныҥ адазы Шукшин Леонтий Павлович (1882—1960)[5].
Энези, Мария Сергеевна (кыс тужында Попова; экинчи катап кижиге барарда — Куксина, 1909 јылӱлӱрген айдыҥ 14-чи кӱни — 1979 јылчаган айдыҥ 17-чи кӱни), бала-барказын јаҥыскан азыраган. Сыйны — Наталья Макаровна Шукшина (1931 јылкӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱни — 2005 јылјаан изӱ айдыҥ 10-чы кӱни). Адазын айдуга апарган кийнинде ле паспорт алар ӧйгӧ јетире энезиниҥ ӧбӧкӧзиле бичилген, Василий Попов деп. Адазын апарарда јербойыныҥ активисттери билени туразынаҥ чыгара сӱрӱп ийерге сананган, је энези олорго баш бербей, туранаҥ чыгып барбаган.
1943 јылда Шукшин Сросткиныҥ школында јети классты божодоло, Јаш-Тура калага барып, кӧӧлӱктиҥ техникумына кирген. Мында эки јарым јыл ӱренеле, ӱредӱни божотпой јӱре берген. Ӱредӱге барбай, Сростки јуртта колхозто иштеп баштаган. Је колхозто узак иштебеген, 1946 јылда тӧрӧл јуртынаҥ јӱре берген. 1947—1949 јылдарда Шукшин «Союзпроммеханизация» деп тресттиҥ бир канча предприятиелеринде слесарь болуп иштеген: Калугада турбинный завод туткан, Владимир калада тракторный заводто.
1949 јылда Шукшинди Москов областьтыҥ Ленинский аймак военкомады Бутово јурттаҥ черӱге апарган. 1949 — 1950 јылдарда ол Ленинград областьта Ломоносов калада Ӱредӱ отрядтыҥ тоозында радист болгон. 1950 јылдыҥјаан изӱ айынаҥ ала 1952 јылдыҥјаҥар айына јетире старший матрос Шукшин Севастопольдо Караталайдыҥ флодында талайдыҥ 3-чи радиоотрядында службаны ӧткӧн. Бу Јуучыл-Талайдыҥ флодында актёр (Шукшин воинский частьтыҥ клубында драмкружокто турушкан, службаныҥ калганчы јылында оныҥ башкараачызы болгон) ло литературный ижи башталган. Бу ла ӧйдӧ Шукшин баштапкы куучындарын бичип, нӧкӧрлӧрине кычырып туратан. 1952 јылдыҥјаҥар айдыҥ 17-чи кӱнинде оны желудогында (язва желудка) оору бар деп флоттоҥ комиссовать эткен. Ол тӧрӧл јурттына јанып келген[6].
Василий Макарович № 32 темдектӱ орто ӱредӱлӱ школдо экстернле экзамендерди табыштырып ийеле, јиитердиҥ ээлем школында орус тил ле словесностьтиҥ ӱредӱчизи болуп иштей берген. Бир эмеш ӧйгӧ бу школдо директор болуп иштеген[7].
1954 јылда Шукшин ВГИК-ке кирерге Москва барган. Энези уйын садала, ого јолдыҥ акчазын берген. Озо баштап Шукшин документтерин сценарный факультетке табыштырган, је кийнинеҥ режиссёр бӧлӱкке табыштырала, оны 1960 јылда божоткон (Михаил Роммныҥ мастерскойында ӱренген). ВГИК-те ӱренип турала Шукшин Роммныҥ айтканын угуп, бойыныҥ куучындарын тергеениҥ чыгартуларына ийип баштаган. 1958 јылда «Смена» деп журналда оныҥ баштапкы «Двое на телеге» деп куучыны чыккан.
1956 јылда Шукшинниҥ кинодо баштапкы дебюды болгон: Сергей Герасимовтыҥ «Тихий Дон» деп кинозында (экинчи серия) ол кичинек эпизодто, чеденниҥ кийнинеҥ карап турган матросты ойногон. Бу матростоҥ Шукшин-актёрдыҥ кинематографиялык јӱрӱми башталган.
1958 јылда ВГИК-те ӱренип турала, Шукшин баштапкы катап тӧс геройдыҥ ролин «Два Фёдора» деп Марлен Хуциевтыҥ кинозында ойногон. Бойыныҥ «Из Лебяжьего сообщают» деп дипломный ижинде, Шукшин сценарист, режиссёр болуп ла тӧс геройдыҥ ролин ойногон. Актёрдыҥ карьеразы јакшы башталган, Шукшинди кӧп тӧс режиссёрлор кычырып баштаган.
1963 јылда Шукшин ЦКДЮФ-то режиссёр болуп иштеп баштаган. Бу ла јылда «Новый мир» деп журналда «Классный водитель» ле «Гринька Малюгин» деп куучындары чыккан. Бу куучындардыҥ мотивтериле Шукшин «Живёт такой парень» деп баштапкы толуметраж киноныҥ сценарий бичиген. Киноныҥ съёмкалары ол ло јыл јайгыда Алтайда башталып, 1964 јылда токтогон. Киноныҥ тӧс ролин режиссёрдыҥ ВГИК-те кожо ӱренген нӧкӧри Леонид Куравлёв ойногон. Улустар бу кино керегинде јакшы сӧстӧр бичиген. Шукшинныҥ чыдамкай ла јӱрӱмге јуук режиссёр ижине кӧп специалисттер ајару эткен.
Шукшинныҥ «Сельские жители» деп баштапкы бичигин, 1963 јылда «Молодая гвардия» деп бичикбасма кепке базып чыгарган. Эдвард Кузьмин «Новый мир» деп журналда темдектеген , Шукшин бичигинде, эҥ артык куучындарында «јӱрӱмди јакшы билгени, кӧргирин» кӧргӱзет ле «Бичиичи геройлорыныҥ јӱрӱмин јӱрет, олордыҥ кӧзиле кӧрӧт» деп айткан[8].
Василий Шукшинниҥ пландары кӧп болгон, је оныҥ кӧп керектери эдилбеген. 1965 јылда Шукшин Степан Разин баштаткан тӱймеен керегинде киносценарий бичип баштаган, је Госкино јаратпаган. Кийнинде бу сценарий аайынча «Я пришёл дать вам волю» деп роман бичиген. «Точка кипения» деп киноныҥ сценарийин Госкино база јаратпаган. Кӧп јылдардыҥ туркунына Василий Макарович кинолор тургузар ишти бичик бичиириле кожо бӱдӱрген. Бичиктерди тӱнде ӱредӱлик тетрадьтарга колло бичийтен.
Јӱрӱминде кандый да ӧскӧ керектер этсе — колхозто иштеерде, флотто болордо, автотехникумде ӱренерде, школдо ӱредӱчи болордо, кинолордо ойноордо ло ороонды ары-бери кечире кайда ла болордо, ол оныҥ јӱрӱминде эҥ ле керектӱ неме — ол литература, иштеер јери — ол стол, иштейтен инструментти — шариковый ручка ла ӱч акчаныҥ тетради.
Аҥылу текст (орус.)[кӧргӱзерјажырар]
Какими только посторонними делами ни обременяла его действительность — и в колхозе-то он работал, и на флоте служил, и в автотехникуме учился, и в школе преподавал, и в фильмах снимался […] и всё бесконечно мотался вдоль и поперёк нашего государства, пока не упёрся в то справедливое убеждение, что его единственное и естественное предназначение — это литература, что его место — это рабочий стол, что его инструмент — это шариковая авторучка и тетрадка за три копейки.
Москвада Новодевичий сӧӧксалгышта В. М. Шукшинаниҥ мӧҥкӱзи
1973—1974 јылдарда Шукшин кӧп иштеген. ВКФ-ныҥ баштапкы сыйын алган, «Калина красная» деп кинозы экранга чыккан. «Характеры» деп куучындардыҥ јаҥы јуунтызы кепке базылган. Г. А. Товстоноговтыҥ адыла адалган Јаан драматикалык театрдыҥ сценазында режиссёр Георгий Товстоногов «Энергичные люди» деп пьесаны тургузарга бюллетенип баштаган. 1974 јылда Шукшинди С. Ф. Бондарчуктыҥ јаҥы «Они сражались за Родину» деп кинозына турушсын деп кычырган, Шукшин туружар јӧбин берген. Алдынаҥ бери Шукшинниҥ желудогы оору болгон, бу ӧйлӧрдӧ оныҥ приступтары тыҥып баштаган.
Калганчы јылдарда кыстары чыккан кийнинде, оныҥ оорузы там ла тыҥыган. «Калина красная» деп киноныҥ съёмкалары ӧдӱп турарда, приступтардыҥ кийнинде ол арайдаҥ ла иштеп туратан[10][11]. 1974 јылдаӱлӱрген айдыҥ 2-чи кӱнинде 3:00 саат тӱнде москов ӧйлӧ Шукшин 46 јаштуда кенейте «Они сражались за Родину» деп киноныҥ съёмказында «Дунай» деп теплоходто божогон. Оны јуук нӧкӧри Георгий Бурков таап алган. Василий Макарович инфаркт миокарданаҥ божогон.
Мӧҥкӱзин Москвада Новодевичий сӧӧксалгышта 1974 јылдаӱлӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде јууган (јаткан јери 1, ряд 3). Калганчы ӱйдежӱ Киноныҥ тӧс туразында ӧткӧн (калганчы сӧсти Филипп Ермаш, Сергей Герасимов, Станислав Ростоцкий, Всеволод Санаев, Григорий Александров (режиссёр), Юрий Бондарев айткан).
Баштапкы ӱйи — оныҥ јерлежи, ӱредӱчи Мария Ивановна Шумская (1930 јылјаан изӱ ай — 2021 јылчаган айдыҥ 7-чи кӱни).
Олор јиит тушта таныжала, 1955 јылда јайгыда алышкан, бу ӧйдӧ Василий Шукшин, 26-јашту ВГИК-тиҥ студентти, Москванаҥ баштапкы каникулга келген. «Василий бажынаҥ ала бу керекти ајаруга албаган, ӱйин биле тура тӧгӱндейле таштап ийген деп база айдып болбозыҥ деп Шукшиндердиҥ билезиниҥ нӧкӧри Анастасия Пряхина айдат — ЗАГС-таҥ Вася Мария јок јаҥыскан келген. Кӧксинде чамчазын јырта тартып, айткан: „Вот это женитьба! Ну и женился!“»[12]. Јиитер загстаҥ чыгып ла келеле ачынышкан эмтир. Мария Василийле Москвага кожо барарга мойношкон, ол келер москов јӱрӱмнеҥ коркыган, оныҥ учун энем-адамла кожо артарым, сени Сросткиде сакырым деп айткан. 1957 јылда Шукшин Москванаҥ Марияга айрыларым деп самара бичик ийген. Марияла ол окылу онойып ла айрылбаган. Шукшинниҥ энези де сураарда, ол айрылар сӧзин бербеген. Шукшинге паспортты јылыйткам деп тӧгӱндеерге келишкен.
Кызы — Екатерина Васильевна Шукшина[14] (чык. 1965), тилмеш. ФРГ-ныҥ кижизиле јуртайт. Балдар јок.
1964 јылдаҥ ала 1967 јылга јетире Шукшин актриса Лидия Александровала (Лидия Чащина деп јарлу, экинчи ӧгӧӧниниҥ ӧбӧкӧзи; «Живёт такой парень» деп кинодо Настяныҥ ролин ойногон)[15].
1964 јылда «Какое оно, море?» деп киноныҥ съёмкаларында Василий Шукшин, 35 јаштуда , 26 јашту актриса Лидия Федосеевала танышкан. Шукшин узак ӧйгӧ сананган, бу келиндердиҥ кажызыла јуртап артар деп, је учында Федосеевала арткан.
Кызы — Мария Васильевна Шукшина (1967 чык.), актриса, РФ-ныҥ нерелӱ артистказы (2008);
Шукшинниҥ бичиктериниҥ ле кинолорыныҥ геройлоры — ол совет јурттарда јаткан орус улус, ээлемниҥ ишчилери кажызы ла бойыныҥ кылык јаныла, ајарыҥкай ла курч тилдӱ.
Оныҥ геройлорыныҥ бирӱзи, Пашка Колокольников («Живёт такой парень») — деремнениҥ тискинчизи, оныҥ јӱрӱминде «оныҥ јӱрӱминде батырлыкка јер бар».
Кезик геройлорды саҥ башка улус деп айдарга јараар, («не от мира сего») («Микроскоп», «Чудик» деп куучындар). Ӧскӧ персонажтардыҥ јӱрӱми кӱч, олор катуныҥ јеринде ченелте ӧткӧн («Сураз», «Приезжий», «Охота жить» деп куучындар, «Калина красная» деп повесть).
Шукшин бичиктеринде орус деремнеде јӱрӱмди кыскарта ла јарт эдип бичиген, оныҥ јайаандык ижи ол тилди ле деремнениҥ јадын-јӱрӱмин јакшы билерин кӧргӱзет. Бичиктеринде ол озо баштап нравственный курч сурактарды тереҥжиде кӧдӱрет, орус ла элјондык байлык керегинде бичийт («Охота жить», «Космос, нервная система и шмат сала» деп куучындар)[16].
…Шукшинниҥ бастыра эткен керектерин тоойдым. Оны јакшы билерим, улайына оныла јолугып туратам, кӧп куучындашкам, сӧс блаажып туратаныс, оныҥ учун меге бӱгӱн ачымчылу, онойып ла меге оныҥ бир де кинозында ойноорго келишпеген. Бастыра јӱрӱмимде мен кинолорын улайына кӧрӧрим
Аҥылу текст (орус.)[кӧргӱзерјажырар]
Очень уважаю всё, что сделал Шукшин. Знал его близко, встречался с ним часто, беседовал, спорил, и мне особенно обидно сегодня, что так и не удалось сняться ни в одном из его фильмов. Зато на всю жизнь останусь их самым постоянным зрителем.
«Алёша Бесконвойный» кайдаҥ келген, баштапкы орус куучын кижи-личностьтыҥ јайымы керегинде, «Танцующий Шива» кайдаҥ табылган, кереги јок јӱрӱмниҥ нервный системазын темдектеген, эмезе «Беседы при ясной луне» — оныҥ кайкамчылу шылтагы… Мыныҥ солуны: мыны кейге сананып таап болбозыҥ, кемнеҥ-кемнеҥ угала куучындап болбозыҥ, јаҥыс ла кейдеҥ тудала, художественный прозага мыны санан таппазыҥ, кемниҥ де куучындаганын ойтодоҥ куучындап болбозыҥ, мыны јаҥыс ла кейдеҥ тудала, художественный проза эдип кубултар, кӧксинде «чёрный ящик» ажыра ӧткӱрер. Бир сӧслӧ, јарталбас, «из какого сора» шукшинниҥ телекейи кайдаҥ келген, бу орус јӱрӱмниҥ анатомиязы 1960-чы јылдардаҥ ала 1970-чи јылдардыҥ бажы, келер ӱйелер бис керегинде айдар.
Аҥылу текст (орус.)[кӧргӱзерјажырар]
…из чего прорезался «Алёша Бесконвойный», первый русский рассказ о свободе личности, как получился «Танцующий Шива», олицетворённая нервная система нашей беспутной жизни, или «Беседы при ясной луне» — её странно-одушевлённая подоплёка… И ведь что любопытно: этого нельзя выдумать, нельзя пересказать с чьих-то слов, а можно только схватить в эфире и преобразовать в художественную прозу, пропустив через «чёрный ящик» своей души. Словом, не объяснить, «из какого сора» явился шукшинский мир, эта скрупулёзная анатомия русской жизни 1960-х и начала 1970-х годов, по которой грядущие поколения будут о нас судить.
1964 — Ленинградта Текшисоюз кинофестивальда «Живёт такой парень» деп кино «За жизнерадостность, лиризм и оригинальное решение» деп сый художественный кинолордыҥ ортозында алган .
1974 — Калина красная — Бакуда Текшисоюз кинофестивальда « Бичиичи, режиссёр ло актёрдыҥ јаркынду јайаантазы учун» деп тӧс сый .
Егор Прокудинныҥ скульптуразы — «Калина красная» деп кинодо Василий Шукшин ойногон герой, Алтайда.
Барнаулда Шукшинниҥ адыла ороом ло Драманыҥ театры, Јаш-Турада гуманитарно-педагогикалык университет, каланыҥ тӧс библиотеказы ла вокзалдыҥ тепсеҥи, Курганда библиотека, Сросткиде библиотека, музей ле школ, Сосновоборскта библиотека адалган.
Онойдо ок Василий Шукшинниҥ адыла Воронежте, Волгоградта, Новосибирскте, Омскта, Прокопьевскте, Ставропольдо, Горно-Алтайскта (онойдо ок кош ором), Минусинскте, Ижевскте ле Россияныҥ ӧскӧдӧ калаларында ороомдор адалган. Онойдо ок В. Шукшинниҥ ороомы Славгородто (Белоруссия), Алма-Атада ла Астанада (Казахстан), Ковельде ле Севастопольдо бар.
1976 јылдаҥ ала оныҥ тӧрӧл Сростки јуртында, Шукшин кычырыштар (Шукшинские дни) ӧдӧт. Мында ла В. М. Шукшинниҥ Текшироссий мемориал музей-заповедниги ачылган.
Шукшин «Дунай» деп теплоходто божогон, мында оныҥ музейин эдерге план тургузылган, је ол эдилбеген: 1990 јылдардыҥ ортозына јетире круизный рейстерге јӱрген теплоходто 2011—2012 јылдарда кайкалар-ресторан эткен, ого јаҥы «Александр Блок» деп ат адаган ла Москвага апарып тургускан[22].
1978 јылда Совет Дунай тергеелик пароходствого јаҥы контейнеровоз-пакетовозко «Василий Шукшин» деп ат берилген[23][24].
Тӱндӱк-Кӱнбадыштыҥ флодыныҥ тоозында (Санкт-Петербург) «Василий Шукшин» деп сухогруз иштеген[25].
Алдында Кӱнбадыш-Сибир пароходстводо пассажир теплоход болгон, «Василий Шукшин» деп атту.
2002 јылда Кӱнбадыш-Сибир сууныҥ пароходствозында РТ-723 буксир-толкачка «Василий Шукшин» деп ат адалган.
2002 јылдыҥкандык айында Сростки јурта В. М. Шукшинниҥ музейиниҥ туразыныҥ јанына В. М. Шукшинныҥ скульптуразын экелип тургускан (скульптор В. М. Клыков), 1985 јылда бу скульптураны сый эдип СССР-дыҥ Художественный фонды берген ле ол В. М. Шукшинниҥ энезиниҥ М. С. Куксинаныҥ Тура-музейиниҥ экспозициязы болгон[27].
2004 јылдајаан изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинде В. М. Шукшинниҥ чыкканынаҥ бери 75-јылдыгына учурлай Пикет кырда (эмезе Поклон-кыр-Бикет) кереес ачылган. Кереести ачары јылдыҥ ла мында ӧткӱрилип турган 28-чи «Шукшинниҥ кычырыштары» јаба болгон[27].
«Они сражались за Родину» деп киноныҥ геройлорына учурлалган кереес
Алтай кырайдыҥ губернаторы Шукшинниҥ литературалык сыйын јӧптӧгӧн[29].
2009 јылдасыгын айдыҥ 1-чи кӱнинде ВГИК-тиҥ эжигиниҥ јанында оны божоткон ӱч јарлу кижиге Василий Шукшин, Андрей Тарковский ле Геннадий Шпаликовко кереес ачкан. Кереести — скульптор Алексей Благовестнов јайаган. Тарковский ле Шукшин јаҥыс курста ӱренген, олорды ӱреткен М. И. Роммныҥ айтканыла, олор бой-бойын јаратпай туратан, — Тарковский Шукшинди кӱйӱнчек, кату кылыкту ла јайаан јок кижи деп чотойтон, је албаты ортозында ого болужып, качан да ол керегинде јаман айтпайтан, «Калина красная» деп кино чыккан кийнинде, ол «орус эл-јон керегинде Шукшин чӧрчӧк куучындаган» деп айткан[30][31].
Владимир Высоцкий "Памяти Василия Шукшина"деп кожоҥ бичиген[39].
«Василий Шукшинге учурлалган» деп кожоҥ[40], (сӧс. Анатолий Поперечный, кӱӱзи. Евгений Птичкин). Кожоҥды Ольга Воронец кожоҥдогон[41], Людмила Зыкина[42], София Ротару.
1975 јылда совет ле россий дирижёр ло композитор Евгений Светланов «Калина красная» деп симфоникалык поэма јайаган.
↑Шукшин Василий Макарович // Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. С. И. Юткевич; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — 637, [3] с., 96 л. ил. — Доп. тираж 100 000 экз.
↑« Баштапкы ӱйиле Василий Шукшин загстаҥ чыгып ла келеле айрылып калган» деп, — јарлу актёр ло режиссёрдыҥ тӧрӧӧндӧри куучындайт// 7 Кӱн: ТВ-программа. — 2013. — № 37. — С. 63—64.
↑
Повесть «А поутру они проснулись» начата в декабре 1973 года в Москве, в больнице, не закончена: В. М. Шукшин продолжал работать над текстом летом 1974 года на Дону во время съёмок фильма «Они сражались за Родину», до самой смерти. Впервые повесть опубликована Л. Н. Федосеевой-Шукшиной в журнале «Наш современник» (1975, № 6) с послесловием С. П. Залыгина. Заглавие дано редакцией журнала. Переиздание: Собрание сочинений в шести томах, издательство «Молодая гвардия», том 3, 1993 год; на переплёте использован рисунок В. М. Шукшина.