Чуйский (Алтай геопарктыҥ кластери)

Чуйский (Алтай геопарктыҥ кластери)
орус. Чуйский (кластер геопарка Алтай)
Тӧс информация
Орто бийиги	1850 м
Тӧзӧлгӧн ӧйи	2015 јыл
Турган јери
49°59′43″ с. ш. 88°41′20″ в. д.
Страна	Россия
Регион	Алтай Республика
Район	Кош-Агаш аймак
Јуук деген кала	Кош-Агаш

Чуйский (Алтай геопарктыҥ кластери) (орус. Чуйский (кластер геопарка Алтай)) — «Алтай» геопарктыҥ кластери, Алтайдыҥ кырларында јадат, јери Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагына кирет. Парктыҥ объекттерине јаан јер кирет, олор бийигиле, ландшафтный зоналарыла аҥыланат.

Парктыҥ концепциязы

ЮНЕСКО бу геопаркты бир концепцияда культуралык ла ар-бӱткендик энчини корулаары деп кӧрӧт, уникальный ла геологиялык объекттерди бириктирет. Геопарктыҥ ичинде георазнообразие, биоразнообразие, этнокультуралык ла байлу энчизи, регионныҥ аҥылузы болот. Геопарктыҥ тӧзинде кӧп лӧ бой-бойына јуук башка-башка геологиялык объекттер бар. Геопарктыҥ ижинде ӱч амаду:

• ар-бӱткенниҥ энчизин артыргызып алары;
• геологиялык ла экологиялык билгирди таркадары;
• бу јерде јадып турган албатыныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин бийиктедери;

Парктыҥ јурамалы

Чуйдыҥ кластериниҥ объекттери эки бассейнде јадат. Бийик кырлардыҥ ӧзӧгинде — Чуйдыҥ ла Курайдыҥ чӧлдӧринде. Бу јер айландыра бийик сындарла курчаткан. Тӱндӱк јанынаҥ Курайдыҥ сыны, кӱнчыгыш јанынаҥ Сайлугем (Алтайда сын) ле Чихачёвтыҥ сыны, тӱштӱк јанынаҥ Чуйдыҥ тӱштӱк ле тӱндӱк сындары. Бу јерлер канча катап тошко бастырган, котловиналар неоплейстоценде сӱрекей јаан подпрудный тошту кӧл болгон. Бу јердиҥ тӱштӱк јаны кӧп јылдардыҥ тошту (многолетнемерзлотный) пародаларыла бӱркеткен. Јӱзӱн башка бӱдӱмдӱ ле генезистӱ геологиялык объекттер чактар кайра ла эмдиги ӧйдӧ јетире бу јерде геологиялык процесстер болгоны кӧрӱнет. Бу јерде агаштар јок, бийик кырлар ла таштардаҥ турат.

Климады

Бу јердиҥ климады Чуйдыҥ ла Курайдыҥ ӧзӧктӧриниҥ ичинде чӧлдиҥ климадына јуукташ, категориязы (полупустыня), Кёппениҥ классификациязы аайынча. Геопарктыҥ јери Атлантиканаҥ Алтайдыҥ кырларыла туйукталган, оныҥ учун климады кезем континентал болуп јат. Метеостанциялар темдектеген температуралардыҥ ӱстӱги бажы (орус. абсолютный максимум температуры), +38 °C, температулардыҥ алтыгы учы (орус. абсолютный минимум)— −62 °C. Онойып температуралардыҥ ӱстӱги бажы ла алтыгы учыныҥ башказы 100 °C једет. Эҥ ле тыҥ температураныҥ башказы јайгы ӧйдӧ билдирет, тӱште-изӱ, тӱнде-кыру тӱжет. Јылдыҥ туркунына чык-јуттыҥ кеми кирезинде, кӧп эмес. Айас кӱндер 300-теҥ ажа берет, оныҥ учун Россияда бу айас кӱндерлӱ јерлердиҥ тоозына кирет.

Геопарктыҥ объектттери јаан јерде, оныҥ учун климады бой-бойынаҥ башкаланат. Климатка јердиҥ бийиги талайдыҥ кемине кӧрӧ, мӧҥкӱ тошторго јуугы, ыраагы о.ӧ шылтактар салтарын јетирет. Таблицада Кош-Агаш јурттыҥ метеостанциязыныҥ кӧргӱзизи.

• Кейдиҥ ортојылдык температуразы: −4,2 °C
• Салкынныҥ тӱргениниҥ орто кеми: 3,5 м/с

Кош-Агаш (кеми 1981—2010 јј.) климады

Кӧргӱзӱ	чаг	кочк	тулаа	канд	кӱӱк	кизу	јизӱ	кур	сыг	ӱлӱ	кӱч	јаҥ	Јыл
Орто температура, °C	−27,3	−23,4	−11,8	0,0	7,4	12,8	14,8	12,7	6,6	−2,6	−15,5	−23,7	−4,2
Јут-чыктыҥ кеми, мм	3	1	1	4	8	21	38	26	8	4	4	4	122
Кайдаҥ алынган: ФГБУ "ВНИИГМИ-МЦД"

Объекттердиҥ бӱдӱми

Кош-Агаш аймакта геопаркка керектӱ 47 объектин талдап Чуйский кластерде 11 бӱдӱмге бӧлӱген.

• Гидрологиялык
• Геокриологиялык
• Палеогеографиялык
• Стратиграфиялык
• Геоморфологиялык
• Палеонтологиялык
• Геоархеологиялык
• Тектоно-Сейсмологиялык
• Петро-Минералогиялык
• Гляциологиялык
• Лимнологиялык

№ п/п	Ады	Јурамал
Гидрологический	Бугузунныҥ аржаны	Алтай Республикада ар-бӱткенниҥ кереези, Аккаjлӳ сууныҥ ӧзӧгинде, јолы кату, туйук јерде. Алтай улус аржанды байлап јат, кичӱ изӱ айдаҥ ала ӱлӱрген айга јетире келерге јараар.
Геокриологический	Чаган-Узун сууныҥ ӧзӧгинде криогенный оползеньдер	Планетада климатка рельефтердиҥ бӱдӱми салтарын јетирет. Реликтовый кӧп јылдардыҥ тошторы кайылып, кырларда ландшафтты башкартат.
Палеогеографический	Јараттыҥ валдары ла террасалары	Антропогенный факторлордыҥ ла урбанизацияныҥ истери, агаш ӧспӧй турганы, ландшафтта кандый процесстер болуп турганын кӧргӱзет.
Стратиграфический	Чаганныҥ разрези	Геологический стратиграфияныҥ теоретикалык тӧзӧлгӧзин осадочный пароданыҥ пласттары јатканын кӧргӱзет
Геоморфологический	Чаган-Узун сууны јараттай «быјыраш кайалар»	Тоштыҥ ӧйи бу јерге јаан ис артырган, јаан тоштор кайаларды јылтырада јыжып барган, олордыҥ јааны мынаҥ кӧринет.
Палеонтологический	Обнажения Кызыл-Шыҥ	Ачылган кырдыҥ породаларын, палеонтологиялык летописьти кеспей ле шурф тургуспазынаҥ кычырарга јараар.
Геоархеологический	Петроглифтер, ташта јурамал	Геопаркта башка ӧйлӧрдиҥ археологиялык кереестери канайып бӱткени, антропогенный ла бойы бӱткен процесстер ландшафтты бӱдӱргени кӧрӱнет.
Тектоно-сейсмологический	Курайдыҥ сынында јебрен сейсмооползень	Геопарктыҥ кургак климадына јерсилкиништиҥ истери узак ӧйгӧ артып калган, эрозияга (эрозийный) ла климатический факторго алдыртпай, шиҥдеерине јеҥил.
Петро-минералогический	«Кора выветривания» Ак-кайа (Кызылшыҥга кирген суу) ла Талду-Тӧргӱн суулардыҥ ортозында	Ачылган јебрен пародалу јерде «орус. кора выветривания», јердиҥ ӱстинде минералдарды шиҥдеерге јеҥил.
Гляциологический	Мӧҥкӱ тош Чуйдыҥ тӱштӱк ле тӱндӱк сындары	Сындардыҥ тӱндӱк јанында мӧҥкӱ тоштор, олорго ӧдӧргӧ јеҥил ӧскӧ Туулу Алтайдыҥ кырларына кӧрӧ.
Лимнологический	Ак-кӧл	Туулу Алтайда кӧп саба суулардыҥ бажы мӧҥкӱ тошӧторлу подпрудный кӧлдӧрдӧҥ башталат. Кажы ла ӧзӧкто бир канча кӧлдӧр.

Ајарулар

Тайантылар