Тӧбӧлӧр

Тӧбӧлӧр
	Јурт
Тӧбӧлӧр
	орус. Тобелер
	49°54′50″ с. ш. 88°47′37″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кош-Агаш
Јурт јеезе	Тӧбӧлӧрдиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1860
Бийиги	1791 м
Климады	кезем-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘875 кижи (2021)
Ук-калыктар	казактар 99 % ла о.ӧ.
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38842
Почтаныҥ индекси	649777
АТТК-ныҥ коды	84210865001
МТТК-ныҥ коды	84610465101
	Тӧбӧлӧр Москва Улалу Тӧбӧлӧр

Тӧбӧлӧр (орус. Тобелер) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Тӧбӧлӧр — кижиниҥ тӧбози, кырдыҥ, тӧҥниҥ, тӧстӧктиҥ бажы, эҥмеги, орус. макушка, вершина^[3].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1791 метрге бийик^[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймак кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма^[4]. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.^[5].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт^[6]. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт^[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 14 ором: Јеҥӱниҥ 40 јылдыгы, СССР-дыҥ 60 јылдыгы, Джумакановтыҥ, Најылыктыҥ, Заречный, Кожабаевтыҥ, Коккозовтыҥ, Комсомолдыҥ, Јайымныҥ, Набережный, Јаҥы, С.Чакеровтыҥ, Советский, Тӱштӱк.

Кош-Агаш — Тӧбӧлӧр деп регионал учурлу кӧӧлик јол.

Тӧбӧлӧр јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш	14 км
Республикан тӧс кала Улалу	470 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	560 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4400 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 889,5 км-деҥ	6 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[8]	2011^[9]	2012^[10]	2013^[11]	2014^[12]	2015^[13]	2016^[14]	2017^[15]	2018^[16]	2019^[17]	2020^[18]	2021^[19]
1058	↗1062	↘993	↗997	↘963	↗966	↘915	↘910	↗912	↗923	↘909	↘801

250

500

750

1000

1250

1500

2011

2016

2021

Ук-калыктары

Кӧп сабазы казак улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1379 кижи болгон, олордыҥ 99 % казактар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон ^[20].

Инфраструктуразы

јурт јеезениҥ адмиинистрациязы;
орто ӱредӱлӱ школ;
балдардыҥ туразы;
эмчилик;
библиотека;
јурттыҥ клубы;
стадион;
почта;
магазин.

Экономиказы

Мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (1972 ј. Кожабаевтиҥ оромы, 26А)^[21]^[22].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Курмантау. Ташта јуруктар. Жалгыс-Тӧбӧ. Тӧбӧлӧр јурттаҥ 9 км ыраакта (2047)^[23];
Јебрен руникалык бичиктер. Жалгыс-Тӧбӧ кырдыҥ бажында (2045)^[23];
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (2317)^[23];
Кургак. Ташта јурамалдар. Курмантау. Тӧбӧлӧр јурттыҥ 6 км јанында (2225)^[23];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[23].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ¹ ² Тобелер
↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ .Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ https://web.archive.org/web/20150518092810/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/a84e2d0040fb79dd9957ff367ccd0f13/1+том+Численность+и+размещение+населения.pdf (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/6d761d804e8305019ae9ffb8fc91c3ba/Оценка+численности+постоянного++населения+на+1+января+2012+года+по+муниципальным+образованиям++Республики+Алтай.doc (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20170913042229/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).
↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar (ја. эм.).
↑ http://web.archive.org/web/20180726010024/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar (ја. эм.).
↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar (ја. эм.).
↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx (ја. эм.).
↑ Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348
↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»

[Высота_н/у_моря-1] ¹ ² Тобелер

[2021AA-2] Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.

[Топонимика-3] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[Кр_книга_животные_РА_2017-4] .Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_звери-5] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[Кучин_флора_и_фауна-6] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001

[Кр_книга_растения_РА_2017-7] Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[8] ttps://web.archive.org/web/20150518092810/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/a84e2d0040fb79dd9957ff367ccd0f13/1+том+Численность+и+размещение+населения.pdf (ја. эм.).

[9] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[10] ttp://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/6d761d804e8305019ae9ffb8fc91c3ba/Оценка+численности+постоянного++населения+на+1+января+2012+года+по+муниципальным+образованиям++Республики+Алтай.doc (ја. эм.).

[11] ttps://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar (ја. эм.).

[12] ttps://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).

[13] ttps://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).

[14] ttps://web.archive.org/web/20170913042229/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).

[15] ttp://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar (ја. эм.).

[16] ttp://web.archive.org/web/20180726010024/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar (ја. эм.).

[17] ttps://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar (ја. эм.).

[18] ttps://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar (ја. эм.).

[19] ttps://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx (ја. эм.).

[Коряков-20] Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Памятники-21] Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348

[Памятники_список-22] ttp://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf

[Ойношев_свод-23] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]