Суску

Суску
	Јурт
Суску
	орус. Соузга
	51°53′15″ с. ш. 85°51′22″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Майма
Јурт јеезе	Сускуныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	269 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗1267 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 93 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649115
АТТК-ныҥ коды	84215845001
МТТК-ныҥ коды	84615445101
Номер в ГКГН	0602789
	Суску Москва Улалу Суску

Суску (орус. Соузга) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Сускуныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Суску орус. ковш^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Кадын сууныҥ оҥ јарадында, Суску суу Кадынга киргенинде сол јанынаҥ кайа-ташту кырларга курчаткан турат. Айландыра карагай, тыт, кайыҥ, јойгон, аспак, чиби агаштар ӧзӧт. Турган јери јурттыҥ ондый ла элбек эмес, је ондый да болзо, эптӱ.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 269 метрге бийик^[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Јайы кыска, серӱӱн, кичӱ изӱ айдаҥ башталып, куран айдыҥ учына једет, је сыгын айдыҥ бажанда эмегенјай деп айас јылу кӱндер турат. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)^[5].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары ан-кушту: тӱлкӱ, какай, койон, албаа, сарас, агас, јоонмойын, ӧркӧ, сыгырган, тарбаган. Куштар: телеген, мӱркӱт, шоҥкор, кӱртӱк, чай, бӧднӧ, кӱӱк, ӱкӱ,тарал, саҥыскан, карган, кускун^[6]. Сууда балыктыҥ тоозы астаган да болзо, чараган, бел, јылмай каа-јаада туштайт.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ чик јок бийик учун мында агаштардаҥ мӧш, тыт, чиби, каа- јаада кайыҥ ӧзӧт^[7]. Јуугында тыҥ бийик эмес сойоктор, тӧҥдор, којогорлор, меес јаны тас. Куру таш, арка јаны кӧбинде чет агашла бӱркелген, састу сууныҥ коолы јерлерде тал, кайыҥ ла јӱзӱн јыраалар ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орус. копеечник чайный), марал (орус. маральник), алтын-тазыл (орус. родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр^[8].

Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар.

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 22 ором: Јажыл, Лесная, Агашту, Мичуринниҥ, Тоҥбок суулу, Кӱнет, Тӧс, Паркту, Кайыҥду кош ором.

Суску јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Суску	0 км
Аймактыҥ тӧс јери Майма	18 км
Республикан тӧс кала Улалу	23 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	110 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	3800 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 454,9 км-деҥ	0 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2008^[9]	2009^[10]	2010^[11]	2011^[12]	2012^[13]	2013^[14]	2014^[15]	2015^[16]	2016^[17]	2021^[18]
1163	↗1223	↘1146	↗1148	↗1180	↗1202	↗1245	↗1252	↗1267	↘1211

250

500

750

1000

1250

1500

2012

2021

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1062 кижи болгон, олордыҥ 93 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Инфраструктуразы

јурт јеезениҥ администрациязы;
орто ӱредӱлӱ школ;
балдардыҥ туразы;
культура байзыҥы;
библиотека;
стадион;
пекарня;
эткомбинат;
магазин;
ашкана;
пилорама;
турбаза.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал азыраары. Маала ла сад ӧскӱрери. Адару тудары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (112)^[19].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јебрен јурт (125)^[19];

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Байлу туу Бабырган(39)^[19];
Чаптыган туу (46)^[19];
Калбалуда аржан суу (49)^[19].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[19].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ¹ ² Соузга (Суску)
↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ¹ ² Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Майма. Климат[1]
↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ https://web.archive.org/web/20140826105422/http://maima-altai.ru/rayon/stat/ (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20140826105422/http://maima-altai.ru/rayon/stat/ (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20150518092810/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/a84e2d0040fb79dd9957ff367ccd0f13/1+том+Численность+и+размещение+населения.pdf (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).
↑ http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx (ја. эм.).
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[Высота_н/у_моря-1] ¹ ² Соузга (Суску)

[2016AY-2] Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] ¹ ² Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[5] Майма. Климат[1]

[Собанский_звери-6] Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005

[Кучин_флора_и_фауна-7] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001

[Торбоков_флора-8] Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[9] ttps://web.archive.org/web/20140826105422/http://maima-altai.ru/rayon/stat/ (ја. эм.).

[10] ttps://web.archive.org/web/20140826105422/http://maima-altai.ru/rayon/stat/ (ја. эм.).

[11] ttps://web.archive.org/web/20150518092810/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/a84e2d0040fb79dd9957ff367ccd0f13/1+том+Численность+и+размещение+населения.pdf (ја. эм.).

[12] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[13] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[14] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[15] ttps://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).

[16] ttps://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).

[17] ttp://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).

[18] ttps://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx (ја. эм.).

[Ойношев_свод-19] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]