Чибиниҥ ойынчыктары

Јаҥы јылдыҥ чибизи (ӱзӱк)

Чибиниҥ ойынчыктары (орус. Ёлочные украшения)— ол чибиниҥ тоголокторы ла јӱзӱн- базын кееркемелдер, бу ойынчыктарла Јаҥы јылдыҥ эмезе Рождествоныҥ чибизин, анайда ок туралардыҥ ичин, Рождество ло Јаҥы јылдыҥ байрамына јарандырып јат.

Тӱӱкизи

Лаушта шилдеҥ эткен чибиниҥ ойынчыктарын садар јыл айландыра иштеер магазин, 1999

XVII чакта Германия ла Прибалтикада Јаҥы јылдыҥ байрамына баштапкы катап чибини ойынчыктарла јарандырган. Баштапкы кееркемелдер христиан сӱр-темдектердеҥ турган: Вифлеемныҥ чолмоны христиан јаҥда бар, будактарга аламалар, свечалар илип туратан. Мынаҥ ары чибилерге искусственный кееркемелдер, тату курсактар ла кузук илгилейт^[1].

Алдындагы кеп куучынла болзо, чибиниҥ баштапкы шил ойынчыктарын XVI чакта Саксонияда чыгарып баштаган^[1]. Ӧскӧ кеп куучынла болзо, 1848 јылда Германияда аламар бӱтпеген учун, Тюрингияда Лауша јуртта шил алама ойынчыктар эткен. Бу шил алама ойынчыктар ӱзе садылган. 1867 јылда мында шилдеҥ јаан тоголок ойынчыктар чыгарып баштаган^[2].

1901 јылда Лауштада художественный шилдиҥ музейи ачылган, мында чибиниҥ ойынчактарыныҥ коллекциязы тургузылган.

Чибилерди улус кӱйӱп турган восктаҥ эткен свечаларла ӧрттӧ болорынаҥ коркубай кееркедип баштаган. 1870-јылдардыҥ учында американ телеграфист Ральф Моррис электрический илјирме эдип чыгарган. Учука тизип салган огош сигнальный электрический лампочкаларды ол чибиге илген. 1895 јылда США-да баштапкы ла катап Јаҥы јылда электрический илјирмени, чибиге илип Ак тураныҥ алдына тургускан^[2].

СССР ла Россияда

Совет Соок Таадак ла Каркызычак, балдардыҥ карнавал алмадайлары, 1980-чи јылдар

Јарандырган јаҥыјылдык чиби тӱште ле тӱнде

Баштапкы чибиниҥ ойынчактарын Россияда 1830—1840 јылдарда эдилген. Бу колло эдилген ойынчыктар ла тату курсактар болгон. Россий империяга чибиниҥ ойынчыктарын Европанаҥ, озоло баштап Германиянаҥ экелип туратан^[3].А. С. Меншиков 1848 јылда Круговской волостьто Клинск уездте «Клинский чибиниҥ ойынчыгы» деп завод ачкан^[3]. Заводтыҥ продукциязы бийик чыҥдыйлу болгон. Завод 1861 јылда ла 1865 јылда Россиялык мануфактураныҥ выставказында, анайып ок 1889 јылда Парижте болгон Всемирный выставкада јаан мӧҥӱн медальдарла сыйлаткан. Эмди бу фабрика ОАО «Ёлочка» Высоковск калада иштейт. Јанында чибиниҥ ойынчыктарыныҥ музейи^[4], мында шилдеҥ эткен јаҥыс болчок «Самовар» деп чибиниҥ ойынчыгы турат, бу ойынчак база кайда да јок^[3].

Октябрьский революцияныҥ кийнинде 1929 јылда Рождествоны окылу байрамдабас, чиби тургуспас эдип токтодылган^[3].

Је улус тӱҥей ле јажырып, чибини јарандырып, ойынчыктарды колло эдип туратан. Бу ӧйдӧ эҥ ле јараш, баалу коллекционный кееркемел ойынчыктар эдилген.

1935 јылда јаҥар айдыҥ 28 кӱнинде, П. П. Постышев «Правда» газетте совет балдарга Јаҥы јылдыҥ байрамын ӧткӱрип, јараш елка тургузактар деп бичиген^[3]^[5]. Эмди Рождество Христово эмес, Јаҥы јылды байрамдары керегинде айдылган. Бу байрамда бастыра озогы религиялык јаҥжыгуларды јок эткен. Чибиниҥ ойынчык кееркемелдерин база солыган:

алтын эмезе ак Вифлеем чолмонныҥ ордына Кызыл чолмон^[5].
Тоголоктор ло ангелдердиҥ ордына јӱзӱн башка тындулардыҥ, кижиниҥ сӱрӱ ле алама-шикир, маала-ажы болгон^[4].

СССР-да чибиниҥ ойынчыктарын јараш јаркынду ӧҥдӱ краскаларла будуп, јалтырап турар эдип чыгарган. Анайып, совет магазиндерде кӧп јаҥы јараш ойынчыктар садылып баштаган^[3].

1937 јылда Клинский аймакта Подмосковьеде бир канча чибиниҥ ойынчыктарын чыгарар артельдер ачылган. Корост деп деремнеде Ленинниҥ адыла адалган колхозто, Семчинодо 2 Пятилетканыҥ адыла адалган колхозто, анайда ок, «Караваевский» ле «Демьяново» деп колхозтордо^[3].

Экинчи телекейлик јууныҥ кийнинде Лауша кала ГДР-дыҥ территориязында артып калган. Ондогы завод чибиниҥ ойынчыктарын анаҥ ары чыгарып, Советский Союзка саткан. Ойынчыктар аҥылу экспортко орустап бичип салган упаковкада садылган. Наборго шил кееркемелдер кирген: чолмондор, 16-ты јӱзӱн-башка ӧҥдӱ тоголоктор ло 5 ӧскӧ бӱдӱмдӱ кееркемелдер. Бу ойынчыктарлу наборлор СССР-да јаан суруда болгон. Ол ӧйдиҥ баазыла кӧрзӧ, 1983 јылда набордыҥ баазы 9 салковой, ол јаан баа болгон.

1930—1950 јылдарда ойынчыктарды толгоп салган хлопоктоҥ эдетен, хлопокты картон солыган, оныҥ кийнинде кӧп сабазы ойынчыктарды шилдеҥ эдип баштаган. 1930 јылдардыҥ ортозынаҥ 1960 јылдардыҥ ортозына јетире чибиниҥ ойынчыктарын колло эдип туратан, оныҥ учун бу ойынчыктар коркышту оригинал, јараш, солун болгон.

Ватанаҥ эткен ойынчыктарга, јӱзӱн-башка техникаларды тузаланып керектӱ форма эдет. Будуп божогон кийнинде ойынчыктарды крахмалдаҥ эткен клейстерле сӱркӱштеп туратан. Тындулардыҥ ла куклалардыҥ јӱстерин папье-машенеҥ, той балкаштаҥ ла бӧстӧҥ эткилейт^[6].

Јууныҥ ӧйинде мындый ойынчык-аэростаттар, самолёттор, танктар, солдаттар, санитар-ийттер, 1947 јылдыҥ кийнинде балдардыҥ сӱри, алама-шикир ле маала-ажы, аҥдар, чӧрчӧктӧрдиҥ персонажтары чыгарылган^[6]. Н. С. Хрущёвтыҥ ӧйинде чибиге алтын ошкош шил кукурузаны илген; «Карнавальная ночь» деп киноныҥ кийнинде — стрелкалу час; Ю. А. Гагарин космоско барала келерде — шил ракеталар «СССР» деп бичиктӱ; 70-80 јылдарда — шил чочогойлор, кузуктар ла туралар, картоноҥ эткен фонариктер эдилген^[7].

XXI чакта Россияда чибиниҥ ойынчыктарын чыгарар бир канча фабрикалар иштейт. Эҥ ле јарлузы — клинский «Ёлочка», нижегородской «Ариель», брянский «Коломеев», свердловский «Xmas Toys», павлово-посадский «Иней», красноярский «Бирюсинка».

Европада

XIX—XX чактардыҥ бажында Дрезден калада картоноҥ эткен чибиниҥ ойынчактарын чыгарган. Олорды прессованный картоноҥ эткен. Ойынчыктарды фольгала јабала, јараштыра будуган.

Бу ла ӧйдӧ Бреслауда чибиниҥ ойынчыктарын чазын ла ватанаҥ эткен.

Германияда чибиниҥ ойынчыктарын эдип турарда хромолитографияныҥ техниказын тузаланган^[6].

Англия ла США-да

Падуб курчјалбырак

Рождестводо чибилерди јарандырар јаҥжыгу Британиядаҥ XIX чактыҥ бажында немец иммигранттарла келип тӱрген јайыла берген. Јаҥы јаҥжыгулар јараган, эжиктерди јарандырар рождественский венктор табылган^[2].

Кельтский јаҥла чибини падуб остролистный деп кып-кызыл јиилектерлӱ агаштыҥ будактарыла јарандыратан. Ондый ӧзӱм јок јерде тӱҥей агаштар тузаланатан, эмди художественный имитацияны тузаланат.

США-да чиби јарандырарын база ла немец иммигранттар баштаган, 1850 јылдарда ол јаҥжыгу текши јайылган. Бу ла јылда «Godey’s Lady’s Book» деп альманах «Королевский биле Рождество чибиниҥ јанында» деп гравюра чыгарган. Гравюрада Виктория (Великобритания кааны) оныҥ ӧгӧни ла Альберт Саксен-Кобург-Готский балдарыла кожо јуралган^[8].

Азияда

Кыдат јеринде јаҥжыккан чибиниҥ ордына апельсин ле мандарин агаштар тузаланат, «Кӱнниҥ агаштары» Декордо сахарлаган аламалар ла чечектерди кӧп тузаланат^[9].

Јопондо чибилер ас, кичинек-карликовый карагайларды бонсай јарандырат: јопондор, синтоизм кудай јаҥду, олор символикага бӱдет, тоолордыҥ учурына, знактар ла символдор — карагай олорго узак јӱрмниҥ темдеги. Кадомацу — јаҥыјылдык композиция, ого јиилектер ле сууӧзӱмдер кожот. Чибиниҥ ордына јопондор тал эмезе бамбук јарандырат, моти-тоголокторло, чечектерле, јиилектерле^[10].

Башка ороондордо

Германияда баштапкы чиби-ойынчыктары XIX чактыҥ ортозында табылган. Олор шил шарлар болгон, ичин јука корголјынла уймап-сӱркӱштеп салган.

Ороон	Аҥылузы
Бразилия	Бразилияда Јаҥы јыл јайгыда, мында улус чибилерин кар эдип болчоктогон хлопкло јарандырат
Гватемала	Гватемалда улус чибилерин библейский сценаларла јарандырат
Гренландия	Гренландияда чибилер ӧспӧйт, олорды ӧскӧ јердеҥ экелет. Улус «иностранкаларды» свечаларла, јаркынду кулјаларла јарандырат
Ирландия	Ирландияда чибилерди ӧҥдӱ фонариктерле, мишурала, јарандырат
Мексика	Мексикан тураларды кӧп сабада исп. El Nacimiento јарандырат — композиция фигуркалардаҥ турган, Библияда Христос туулган сценалар (Рождественский Вертеп).
Швеция	Швецияда чибилерди јылдыс, кӱн, карычактар, агаштаҥ саламнаҥ эткен тындулардыҥ сомдорыла јарандырат
Дания	Данияда чиби јарандырып ак ла кызыл чаазыннаҥ јӱректер јапшырып, оны кузукла конфетле толтырат
Франция	Францияда чибиге шилдеҥ эткен кызыл алама ойынчыктар иледилер

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Санта Клаус ла балдар «Клаус агажыныҥ» јанында (немецтеп Klausbaum). Гравюра немец бичиктеҥ 50 басня јуруктарлу, балдарга»

«Омела веноктыҥ алдында», англий гравюра, 1873 јыл

Рождество чибизиниҥ алдында биле. Американ альманахта гравюра «Godey's Lady's Book», 1850 јыл

«Кызыл черӱчил» деп чиби ойынчыгы, СССР, 1950 јылдар

Ёлочное украшение «Космонавт» деп чиби ойынчыгы, СССР, 1960-е

Коробка с ёлочными украшениями, СССР, 1980 јылдар

Германияныҥ Рождество веногы јаҥжыккан атрибуттарлу

«Типпа элле гоппа» (шведлап Typpa eller goppa), саламнаҥ эткен антропоморфный фигура, алдында чачып гадание эдетен. Швецияда рождествоныҥ чибилерин јарандырат

Калифорнияда Рождествого бай эдип јарандырган тура

Ајарулар

↑ ¹ ² История ёлочных игрушек (ја. эм.) (недоступная ссылка). TUT.BY. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
↑ ¹ ² ³ Иван Охапкин. Ёлочные украшения: история одной традиции (ја. эм.) (недоступная ссылка). Наука и технологии России. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ С. Горожанина. Хрупкое чудо (орус.) // Антиквариат, предметы искусства и коллекционирования : журнал. — 2006. — Декабрь (№ 12 (43)). — С. 6—11.
↑ ¹ ² Наталья Соколова. История страны на ёлке (ја. эм.) (недоступная ссылка). Русское географическое общество. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
↑ ¹ ² Веселиться с детьми на Новый год Ленину помешало ограбление
↑ ¹ ² ³ К. Балашак. Спутники праздника (орус.) // Антиквариат, предметы искусства и коллекционирования : журнал. — 2004. — Декабрь (№ 12 (23)). — С. 10—13.
↑ Как отмечали Новый год в СССР: пять правил праздника по-советски
↑ The Christmas Tree (ја. эм.). The American Antiquarian Society (AAS). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 30 кӱни, 2012 јыл.
↑ Editorial, Marie Claire Елки, палки, мандарины: как украшают новогодние деревья в разных странах мира (ја. эм.). Marie Claire. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 22 кӱни, 2024.
↑ Бамбуковое дерево и почтовые открытки: как отмечают Новый год в Японии? (ја. эм.). МИР24 (25.12.2020). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 22 кӱни, 2024.

Литература

Ёлочные украшения // Краткая энциклопедия домашнего хозяйства / под ред. А. И. Ревина. — М.: Советская энциклопедия, 1960. — Т. 1. — С. 189—190. — 770 с.
Душечкина Е. В. Украшение ёлки. Ёлочные игрушки // Русская ёлка. История, мифология, литература. — СПб.: Изд-во Европейского университета в С.-Петербурге, 2012. — 360 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-94380-120-4.
Иванов С. А. Ёлочные игрушки // 1000 лет озарений. Удивительные истории простых вещей / С. Б. Пархоменко. — М.: Вокруг света, 2010. — С. 83. — 232 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-98652-351-4.
Сальникова А. А. История ёлочной игрушки, или как наряжали советскую ёлку. — НЛО, 2011. — 234 с. — (Культура повседневности). — 2000 экз. — ISBN 978-5-86793-835-2.

Тайантылар

Лада Лузина. История СССР в игрушках (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
Игрушка за миллион: кто зарабатывает на подделках в стиле СССР // РИА Новости, 7.01.2023

[TUT-1] ¹ ² История ёлочных игрушек (ја. эм.) (недоступная ссылка). TUT.BY. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.

[NTR-2] ¹ ² ³ Иван Охапкин. Ёлочные украшения: история одной традиции (ја. эм.) (недоступная ссылка). Наука и технологии России. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.

[:0-3] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ С. Горожанина. Хрупкое чудо (орус.) // Антиквариат, предметы искусства и коллекционирования : журнал. — 2006. — Декабрь (№ 12 (43)). — С. 6—11.

[RGO-4] ¹ ² Наталья Соколова. История страны на ёлке (ја. эм.) (недоступная ссылка). Русское географическое общество. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.

[нгвож-5] ¹ ² Веселиться с детьми на Новый год Ленину помешало ограбление

[:1-6] ¹ ² ³ К. Балашак. Спутники праздника (орус.) // Антиквариат, предметы искусства и коллекционирования : журнал. — 2004. — Декабрь (№ 12 (23)). — С. 10—13.

[7] Как отмечали Новый год в СССР: пять правил праздника по-советски

[8] The Christmas Tree (ја. эм.). The American Antiquarian Society (AAS). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 30 кӱни, 2012 јыл.

[9] Editorial, Marie Claire Елки, палки, мандарины: как украшают новогодние деревья в разных странах мира (ја. эм.). Marie Claire. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 22 кӱни, 2024.

[10] Бамбуковое дерево и почтовые открытки: как отмечают Новый год в Японии? (ја. эм.). МИР24 (25.12.2020). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 22 кӱни, 2024.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]