Тощакова, Таисия Макаровна
| Таисия Макаровна Тощакова | |
|---|---|
 | |
| Чыккан ӧйи | јаҥар айдыҥ 22 кӱни 1902 |
| Чыккан јери | |
| Божогон ӧйи | кӱӱк айдыҥ 9 кӱни 1970 (67 јаш) |
| Божогон јери | |
| Ороон | |
| Билим сфера | филолог[d] |
| Билим степень | филология билимдердиҥ кандидады[d] |
Таисия Макаровна Тощакова (1902 јыл јаҥар айдыҥ 22-чи кӱни Ӱзнези јурт[1] — 1970 јыл кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱни, Горно-Алтайск) — билимчи филолог, баштапкы алтай эпши билимчи-филолог[2], филология билимдердиҥ кандидады, эл-јондык ла ӱредӱликтиҥ ишчии. Москванаҥ келген К. Либкнехттиҥ адыла адалган тергеелик педагогикалык институдыныҥ, алтай бӧлӱгин экстерн божодып, ондо ӱредӱчи болуп иштеген (1942). Јарлу ӱренчиктери С. С. Суразаков, Н. Н. Суразакова, Н. А. Кучигашева, С. С. Каташ. Алтай тилле кӧп тоолу билимдик иштер ле школдорго методикалык пособиелердиҥ авторы. Ӱредӱлик ле билимде јаан једимдери учун ол «Тоомјыныҥ Темдеги» орденле, «Нерелӱ ижи учун» медальла, «В. И. Ленин чыкканыныҥ 100 јылдыгына» медальла башкаруныҥ кӱндӱлӱ ле быйанду грамоталары ла самараларыла кайралдаткан.
Биографиязы
Таисия Макаровна Тощакова 1902 јылда јаҥар айдыҥ 22-чи кӱни Ӱзнези јуртта Чамал аймакта тере ужаар заводтыҥ ишмекчизиниҥ билезинде чыккан. Ӱзнезиниҥ церковно-приходской школында ӱренген, оны божодоло, Чамал јурттыҥ эпшилер монастырында ээки классту школдо ӱренген. Школ кудай јаҥы аайынч да болгон болзо, орус тилди јакшы ӱренип алган, алтай тилге кудайлык укаа куучындарды кӧчӱрип туратан.
Граждан јуу ӧйинде 1920 јылдарда Таисия Макаровна Солтон, Кош-Агаш, Шабалин, Улаган аймактыҥ ыраак јурттарында ӱредӱчи болуп иштеген, 1930—1933 јылдарда Тувинский спецшкол-интернадыныҥ јааны болгон. 1933 јылдаҥ ала Таисия Макаровна Ойрот педагогикалык училищениҥ ойрот (алтай) языка.
Ижи-тожы
Таисия Макаровнаныҥ элјондык ла билимдик ижи башталган, јаҥы алфавитле комитеттиҥ секретари болуп, алтай алфавитти орус графический тӧзӧлгӧгӧ тайанып, орфографияны јазаган, учебниктер ле методикалык пособиелерди школдорго белетеген[3].
1938 јылда «Грамматика ойротского языка: пособие для учителей родного языка», «Грамматика ойротского языка. Синтаксис», «Орфография ойротского языка» чыккан. Бу иштер кийнинде јаҥыртылып, канча катап ойто кепке базылган.
1940 јылда Таисия Макаровна облисполком чыгарган јӧбиле албаты ӱредӱликтиҥ алтай тил ле литература аайынча областной комиссиязыныҥ председатели болуп кӧстӧлгӧн. Оныҥ баштаҥкайыла, эрчимиле бу ла јылда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ курч срактары аайынча билим-практикалык конференция ӧткӧн.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта Москванаҥ К. Либкнехттиҥ адыла адалган тергеелик педагогикалык институт эвакуацияга келген, мында алтай бӧлӱк ачылган, алтай школдорго ӱредӱчилер белетеерге. Т. М. Тощакова заочно, экстернле институтты божодып, алтай тил ле литератураныҥ кафедразына ӱредӱчи болуп кирген[4].
Оныҥ баштапкы ӱренчиктери Туулу Алтайдыҥ баштапкы билимчилери: С. С. Суразаков, Н. Н. Суразакова, Н. А. Кучигашева, С. С. Каташ, јарлу ӱредӱчилер М. В. Тартыкова, В. Д. Сатлаева, П. И. Куденова ла о.ӧ.
Бу ла јылдарда Т. М. Тощакова Н. А. Баскаковло кожо «Ойротско-русский словарь» чыгарган, ол сӧзлик эмдиге јетире учурын јылыйтпаган.
1947 јылда ол СССР АН языкознание Институдында аспирантурага кирип, 1950 јылда профессор Н. А. Баскаковко баштадып, «Служебные слова в алтайском языке» деп темала диссертациязын коруп, филология билимдердиҥ кандидады деп степень алган[5]. Аспирантураныҥ кийнинеҥ Таисия Макаровнаны Горно-Алтайский педагогический институттыҥ ӱредӱ ле билим директорыныҥ ордынчызы эдип тургускан, коштойынаҥ ол алтай тил ле литератураныҥ кафедразыныҥ јааны болгон. 1958 јылдаҥ ала 1964 јылга јетире ол Горно-Алтайский тӱӱки, тил ле литератураныҥ билим-шиҥжӱлӱк институттыҥ директоры (1958—1964) болгон[6].
Т. М. Тощакова алтай тил, литература, фольклор аайынча билим-специалисттерди ӱредеринде эрчимдӱ туружат. Оныҥ болужыла аспирантурага кирип ӱренер арганы јарлу алтай билимчилер Е. Н. Чунжекова, В. Н. Тадыкин, А. Т. Тыбыкова алган.
Ого коштой ол бу јылдарда јаан билим иштер бичиген: «К вопросу изучения предложений с развернутыми членами» (1954), «Послеслоги в алтайском языке» (1956), «Союзы и частицы в алтайском литературном языке» (1961) ле о.ӧ.[7]
Таисия Макаровна кӧп тоолу билим конференциялар ла калыктар ортодо конгресстерде турушкан[8]. Калганчы јылдарда Горно-Алтайский тӱӱки, тил ле литератураныҥ билим-шиҥжӱлӱк институтта алтай тилдиҥ секторыныҥ јааны болгон, 1970 јылда кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде јада калган.
Ӱредӱлик ле билимде јаан једимдери учун ол «Тоомјыныҥ Темдеги» «Тоомјыныҥ Темдеги» орденле, «Нерелӱ ижи учун» медаль, «В. И. Ленинниҥ чыкканынаҥ 100 јылдыгына» медаль, онойдо ок кӧп тоолу кӱндӱлӱ ле быйанду грамоталар ла самараларла кайралдаткан. Туулу Алтайдыҥ ӱредӱлигиниҥ тӱӱкизинде Т. М. Тощакованыҥ алтай тилдиҥ ӧзӱмине јетирген јаан ижи арткан.
Билим иштери
Бир канчазы:
- «Грамматика ойротского языка, синтаксис (1938 јыл), «Орфография ойротского языка»
- «Служебные слова в алтайском языке» кандидатский диссертация (1950)
- «К вопросу изучения предложений с развернутыми членами» (1954)
- «Послеслоги в алтайском языке» (1956)
- «Союзы и частицы в алтайском литературном языке» (1961)
Кайралдары
- «Тоомјыныҥ Темдеги» орден;
- «Нерелӱ ижи учун» медаль;
- «В. И. Ленин чыкканыныҥ 100 јылдыгына» медаль;
- Башкаруныҥ кӱндӱлӱ ле быйанду грамоталары ла самаралары.
Ајарулар
- ↑ День в истории
- ↑ Первая алтайская женщина – ученый - филолог
- ↑ Хронограф 2022
- ↑ Первый алтайский ученый-лингвист
- ↑ О ПЕРВЫХ ЛИНГВИСТАХ НИИ АЛТАИСТИКИ ИМ. С.С. СУРАЗАКОВА
- ↑ НИИ алтаистики им.С.С.Суазакова.История института.
- ↑ Библиотека им. М.И. Чевалкова. Возващенные имена
- ↑ Алтайдыҥ чолмоны. Ойрот тил ӧзӱмдӱ јолында…
Литература
Источниктери:
- Антонова, М. Юбилей Т. Тощаковой / М. Антонова // Звезда Алтая. - 1963. - 13 января.
- Суразакова, Н. Н. Путь в науку / Н. Н. Суразакова // Звезда Алтая. - 1983. - 22 января.
- Тыбыкова, А. Т. Нам, из другого поколения: к 90-летию со дня рождения Т. М. Тощаковой / А. Т. Тыбыкова // Звезда Алтая. - 1993. - 27 января.