Тагда-Айыл
| Јурт | |
| Тагда-Айыл | |
|---|---|
| орус. Санькин Аил | |
| 52°11′10″ с. ш. 87°06′17″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Тоҥ-Тоштыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 326[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘115[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | кумандылар 51 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38843 |
| Почтаныҥ индекси | 649152 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225870003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625470116 |
| Номер в ГКГН | 0154489 |
|
|
|
Тагда-Айыл (орус. Санькин Аил) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
Тагда-Айыл таг, туу. кыр, кырда јурт орус. селение под горой[4].
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Сары-Кӧкшӧ сууныҥ коолында турат.
Сары-Кӧкшӧниҥ оҥ кош суузы Сӱӱри деп суу. Айландыра кара јыш агаш. Кырлар Алтайдыҥ тӱштӱк јанында кырлардый бийик эмес, ачык јерлер јок, туй ла агашка бӱркеткен. Торот,Ужубе-Јелбеген, Урчин, Сапырна деп туулар курчайт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 326 метрге бийик (по уровню с. Турочак, находящемуся поблизости)[1].
Климады
Климады орто-континентал. Кышкыда јаан кар тӱжет, салкын бийик кӱрттер шуурып, јолдор јаантайын ла туйукталат. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.
Аҥ-куштары
Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи[5]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.
Ӧзӱмдери
Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орус. клюква), тайа (орус. жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орус. голубика), кара агаш-јиилек (орус. ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орус. черника), ийт-тумчук (орус. шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[7].
Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орус. душица), калаш-чечек (орус. первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[8].
Јери ле јолдоры
Јуртта 3 ором: Кайыҥду, Мӧштӱ, Совхозтыҥ.
«Јаш-Тура — Улалу — Артыбаш» дел регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат.
| Тагда-Айыл јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Тоҥ-Тош | 12 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 9,4 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 130 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 190 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 140 км |
Тӱӱкизи
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 102 | →102 | ↘101 | ↗105 | ↗116 | ↗121 | ↘115 |
Ук-калыктары
Јуртта туба улус јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 118 кижи болгон, олордыҥ 51 % кумандылар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
Бастыра инфраструктуралык обьекттер Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезезинде. Лесхоз.
Экономиказы
Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
Кереестер
Ар-бӱткендик
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Јарлу улузы
Ајарулар
- ↑ 1 2 Турочак
- ↑ 1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 1 2 3 4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Тайантылар
| Турачак аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Турачак јурт |  | |
