Россияныҥ Азиат бӧлӱги

Росси́яныҥ Азиа́т бӧлӱги эмезе Азиат Россия, (орус. Азиа́тская ча́сть Росси́и или Азиатская Россия) — Россияныҥ јерлериниҥ бӧлӱги, географиялык аайынча Тӱндӱк Азияга келижет. 2021 јылдыҥ чаган айдыҥ 1-чи кӱнинде Урал, Сибир ле Ырааккӱнчыгыш федерал округтардыҥ јеринде 37 275 609 кижи, РФ эл-јоныныҥ текши тоозынаҥ 25,6 % јетире бар.

Јартамал

ЭСБЕ-де Юлий Шокальский тургускан Азиат Россияныҥ картазы

Тӱндӱк Азия турганы

Макрорегионныҥ текши јери — 13,1 млн км² кире бар, ол эмдиги Россияныҥ 77 % јери, онойдо ол Канаданыҥ јеринеҥ (текши јериле телекейде экинчи јерде), бастыра Европанаҥ јаан ла бир ле эмешке Антарктиданаҥ огош. 2002 јылда ӧткӧн эл-јондык Текшироссиялык тоолоалыжы аайынча Урал, Сибир ле Ырааккӱнчыгыш федерал округтардыҥ јеринде 39,13 млн јуук кижи, ол РФ-ныҥ эл-јоныныҥ текши тоозыныҥ 27 %.

Мында эл-јонныҥ орто ныктазы јабыс, орооныҥ европей јанына кӧрӧ, телекейде эҥ ле ас — 1,9 кижи 1 км² јерге (РФ-да орто тоо — 8,3). 2010 јылдыҥ эл-јонныҥ Текшироссиялык тооалыжы аайынча УрФО, СФО ла ДФО-дыҥ јеринде 37,63 млн кижи јуртаган.

Јаан ла деген калаларда (эл-јоны 500 муҥ. кижиге ӧрӧ): Новосибирск, Екатеринбург, Челябинск, Омск, Красноярск, Тюмень, Барнаул, Иркутск, Хабаровск, Владивосток, Том-Тура, Кемерово, Новокузнецк.

Росси́яныҥ Азиа́т бӧлӱгинде орооныҥ тӧрт экономикалык аймагы  — Урал (кезиги), Кӱнбадыш Сибир, Кӱнчыгыш Сибир ле Ырааккӱнчыгыш.

Тӱӱкизи

Россий империя

Азиат Россияныҥ картазы 1859 јылда

Азиат Россияныҥ бир бӧлӱгине бастыра јерлер кирген, кӱнчыгышславяндардыҥ XVI чактыҥ ортозында Улу Москов княжество Казан ла Астрахан каандыктарды јуулап, Эдил (Волга) сууны кечире јерин јаанадып, Орус каандык болордо кирген .

Мынаҥ ары Россия јерлерин јаанадарга кӧп јаҥы јаан јерлер кийдирген. Азиат Россия XX-чы чактыҥ бажында, Брокгауз ла Ефронныҥ Энциклопедиялык сӧслиги аайынча, Сибир (Ыраак Кӱнчыгышла кожо), ортоазиаттардыҥ јерлери (Тӧс Азия) ла Кавказ кырайдыҥ империязынаҥ (эмдиги Закавказье) турган. Кезик ӧскӧ ороондор — азиат Россияга бакинский нефтепромыселдер кирген деп чотойт.

Совет Союз

1917 јылда Октябрьский революцияныҥ кийнинде озо РСФСР, оныҥ — СССР тӧзӧлгӧн кийнинде, политикалык ла экономикалык эбелгелер (орус. мотив) ле среднеазиат республикалар ла автономиялар союзный республикаканыҥ статусына јеткелекте Азиат Россиия деп оҥдомол учурын јылыйткан, оныҥ ордына — СССР-дыҥ Азиат бӧлӱги деп адалып башталган. Мынайда айдылганы Јаан совет энциклопедияда ла совет профильный литературада тузаланылат.

Эмдиги ӧй

1991 јылда СССР јоголордо оныҥ алдындагы среднеазиат ла закавказ региондорында камааны јок јаҥы ороондор тӧзӧлӧрдӧ, РСФСР Россия Федерация боло берерде, бу оҥдомол арткан. Эмдиги ӧйдиҥ бичимелдеринде бу терминди јаан таныктаҥ (буква) баштап бичибей, огош таныктаҥ бичигилейт, онойып олор оныҥ географиялык учурын кӧргӱзерге албаданат.

Энциклопедияларда кезикте аҥылу варианттар бар, темдектезе, «Истории Отечествада» «Россия Федерацияныҥ Азиат јерлери» деп бичилет. Кезик ӧскӧ ороондордыҥ бичимелдеринде, азиат Россия ол Сибир ле Ыраак Кӱнчыгыш деп чотогылайт.

• 

  Сибирский федеральный округ
  Сибирь в географическом смысле
  Азиатская Россия

• 

  Азиатская часть нынешней России:     Уральский экономический район (частично)     Западно-Сибирский экономический район     Восточно-Сибирский экономический район     Дальневосточный экономический район

Онойдо ок кӧр

• Россияныҥ Европей бӧлӱги
• Европа ла Азия ортозында кыйу
• Тӱндӱк Азия
• Сибир
• Кӱнбадыш Сибир

Ајарулар

Литература

• Атлас Азиатской России
• Азиатская Россия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Белов М. И., Гвоздецкий Н. А., Мурзаев М. Э. и др. История открытия и исследования Советской Азии: Сборник. — М.: Мысль, 1969. — 535 с. — (Открытие Земли). — 13 000 экз.
• Гвоздецкий, Н.; Михайлов, Н. Физическая география СССР. Ч. 2. Азиатская часть. — М., 1970.
• Атлас Азиатской России / Под руководством Г. В. Глинки. — Издание переселенческого управления землеустройства и земледелия. — СПб.: типография А. Ф. Маркса, 1914. — 71 с.
• Географическое изучение Азиатской России: (к 40-летию Института географии СО РАН) / РАН. Сибирское отд-ние, Ин-т географии.. — Иркутск: Иркутский гос. ун-т, 1997. — 264 с. — ISBN 5-02-030786-6.
• Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3.
• Алексеев В., Алексеева Е., Зубков К., Побережников И. Азиатская Россия в геополитической и цивилизационной динамике. XVI—XX века. — М.: Наука, 2004. — 600 с с. — ISBN 5-02-009858-2.