Мыйтууныҥ кӧлдӧри

Мыйтууныҥ кӧлдӧри
Мыйтууныҥ кӧлдӧри
	; Ӱстӱги Мыйтууныҥ кӧли
Тӧс информация
Кӧлдӧрдиҥ тоозы	5
Эҥ јаан кӧл	Ӱстӱги Мыйтууныҥ кӧли
Текши јериниҥ кеми	261,6 га км²
Минерализацияныҥ бӱдӱми	тус јок, ультрапресный
Бассейн
Чыгара аккан суу	Мыйтуу
Јаткан јери
	49°58′43″ с. ш. 85°49′43″ в. д.HGЯO
Ороон	Россия;
РФ субъекти	Алтай Республика
Район	Кӧксу-Оозы аймак
	Мыйтууныҥ кӧлдӧри
	Мыйтууныҥ кӧлдӧри
Корулу зона
	Мыйтууныҥ кӧлдӧри
Категория МСОП	III (Ар-бӱткенниҥ кереези)
Профиль	комплексный, биологический, гидрологический
Јердиҥ кеми	301,7 га
	Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Мыйтууныҥ кӧлдӧри

Мыйтууныҥ кӧлдӧри (орус. Мульти́нские озёра) — Алтайдыҥ кырларында тӱндӱк јанында Кадын-Бажыныҥ сындарында ээчий-деечий беш кӧл. Кӧлдӧр Тӧс Алтайда 1710 ле 1740 м деп темдектерде кӧргӱзилген. Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында јадат. Мыйтуу сууныҥ јаан бассейнында, Мый Туу јурттаҥ 20 км туура јерде. Алтай Республиканыҥ ар-бӱткендик кереези^[2].

Физико-географиялык темдектери

Мӧҥкӱлердеҥ бӱткен ээчиде јаткан бир канча кӧлдӧр (орус. каскад озёр ледникового происхождения) Мыйтуу деп троговый ӧзӧктӧ Кадын-Бажы сындардыҥ субмеридиональный келтейлеринде, онойдо ок ого кирген сууларла кожо, текши ады «Мыйтууныҥ кӧлдӧри». Мыйтуу сууныҥ бассейнинде 40 кире кӧл^[3]^[4]^[5], олордыҥ ортозында кӧлдӧр бар, Россия Федерацияныҥ Алтай Республикада ла јербойыныҥ ар-бӱткендик коруулу јерлердиҥ тоозына кирет^[6]:

Алтыгы Мыйтууныҥ кӧли — 1710 метр талайдыҥ кеминеҥ бийик, узуны 2370 м, эҥ ле јалбак тууразы 900 м, орто тереҥи 21,5 метр.
Орто Мыйтууныҥ кӧли — 1740 м талайдыҥ кеминеҥ бийик, узуны 1990 м, эҥ ле јалбак тууразы 750 м, орто тереҥи 8 метр. Кӧлдиҥ јараттары кайыр (8-10°) эҥ бийиги 2500 метр.
Ӱстӱги Мыйтууныҥ кӧли
Талтуура кӧл
Бек кӧл
Куйгук

Кӧлдӧр бой-бойынаҥ тереҥиле, јааныла, суузыныҥ ӧҥиле аҥыланат: арузы ӧткӱре кӧрӱнип турардаҥ ала јажылсымак сӱттиҥ ӧҥине тӱҥей ле кӧксимек јажылга јетире. Орто ла Алтыгы кӧлдӧр бой-бойыла кыска протокала биригет, ол кӧрӧргӧ јараш ээчиде учар суу Шумы, бийиги 30 метр кире. Кӧлдӧрди јараттай ла кырлар јандай ийне бӱрлӱ агаштар, кӧп саба мӧш агаш ӧзӧт.

Кезик кӧлдӧр геологиялык ар-бӱткендик кереестер федерал учурлу комплексный бӱдӱмдӱ (гидрогеолого-геоморфологичекий). Ар-бӱткенди корыыр јерлерге эки кӧл кирет: Алтыгы Мыйтууныҥ кӧли (100,0 га) ле Орто Мыйтууныҥ кӧли (186,0 га)^[1]^[7]. Ӱстӱги Мыйтууныҥ кӧли ле Талтуура кӧл Кадын деп биосфералык корулу јерге кирет, Орто кӧлдиҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јарадыла корулу јердиҥ кыйузы ӧдӧт.

Кӧп саба кӧлдӧр, ол тоодо Мыйтууныҥ кӧлдӧри, туристтердиҥ келерге сӱӱген јерлери болот^[8]. 4 кырдыҥ кемпинги Алтыгы Мыйтууныҥ кӧлинде тудулган, ондо туристтерге турачактар, мылчалар, токтоор јерлер јазалган. Јаан учурлу ар-бӱткенди корыыр ишти јербойында јадып турган улустыҥ кӱчиле, волонтерлор, Кадын деп биосфералык корулу јердиҥ бӱдӱрет.

Ӧлӧҥдӧри

Мыйтууныҥ кӧлдӧринде 350-ннеҥ кӧп јӱзӱн башка бӱдӱм, 185 род ло 56 билелӱ ӧлӧҥдӧр туштайт. Анчада байлык бӱдӱмдер:

Сложноцветныйлар (Asteraceae):

мятликовыйлар (Poaceae);
лютиковыйлар (Ranunculaceae).

Родтор:

кыйгак ӧлӧҥ (Carex);
тал (Salix);
мытник (Pedicularis);
горечавка (Gentiana).

Эндемик ӧлӧҥдӧр јок. Ас туштаар ӧлӧҥдӧрдиҥ тизими:

кызыл тазыл, родиола: морозный — Rhodiola algida, оошкы — Rh. rosea (јаҥжыккан эмчиликте тузаланат), четырёхчленный — Rh. quadrifida;
ийт тумчук, шиповник остроиглистый — Rosa oxyacantha;
копеечник чайный — Hedysarum theinum и др.

Ӧзӱмдер структуразыла, бӱдӱмиле бийик кырлардыҥ ӧзӱмдерине келижет^[1].

Аҥ-кужы

Кӧлдӧрдиҥ ару суузында чараган балык (орус. хариус) бар. Агаш аразында ла јалаҥдарда, Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген кӧбӧлӧктӧр бар^[9]:

тӱште учар кӧбӧлӧк (семейства Парусники аполлон Феба) — Parnassius phoebus;
тӱште учар кӧбӧлӧк (семейства Бархатницы чернушка Киндермана) — Erebia kindermanni ло о.ӧ.

Агаш аразында сыгын (орус. благородный олень марал) јолугат, јайгы ӧйдӧ айу, киш, оноҥдо ӧско тындулар бийик таскылдар јаар јӱре бередилер.

Куштардаҥ мӱркут, ак сымдаа, мечиртке оноҥ до ӧскӧлӧри — Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген.

Ајарулар

↑ ¹ ² ³ Мультинские озера (орус.). — Информация об ООПТ на сайте информационно-аналитической системы «Особо охраняемые природные территории России» (ИАС «ООПТ РФ»): oopt.aari.ru. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 2 кӱни, 2022.
↑ 1 305,9 тыс. гектаров: на Алтае утвержден новый перечень особо охраняемых природных территорий (орус.). Новости Горного Алтая. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2019. Архивировано јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2019 јыл.
↑ Лист карты M-45-XX Белое. Масштаб: 1 : 200 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
↑ Лист карты M-45-XIV Усть-Кокса. Масштаб: 1 : 200 000. Состояние местности на 1979-1982 год. Издание 1986 г.
↑ Лист карты M-45-XXI Берель. Масштаб: 1 : 200 000.
↑ Мультинские озера (орус.). ООПТ РФ. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2019. Архивировано јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2019 јыл.
↑ Приказ Министерства природных ресурсов экологии и имущественных отношений Республики Алтай от 09.02.2016 №82 (орус.). oopt.aari.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2025. Архивировано кочкор айдыҥ 14 кӱни, 2019 јыл.
↑ Мультинские озера. Туристические тропы. (орус.). oopt.aari.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2025. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 2019 јыл.
↑ Красная книга Республики Алтай: Животные (орус.). elib.gasu.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2025. Архивировано кочкор айдыҥ 14 кӱни, 2019 јыл.

Литература

Акимова Т. А., Злобина Т. И., Полунина О. Е. Достопримечательности Горного Алтая (орус.). — Барнаул: Пять плюс, 2008. — С. 152. — 232 с. — ISBN 978-5-9900731-8-0.
Красная книга Республики Алтай. Животные (орус.) / Под ред АВ Бондаренко. — 3. — Горно-Алтайск: Горно-Алтайск, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6.

Тайантылар

Мультинские озера (орус.) (недоступная ссылка). altai-go.ru. Дата обращения: кочкор айдыҥ 13 кӱни, 2019. Архивировано кочкор айдыҥ 14 кӱни, 2019 јыл.

[ООПТ-1] ¹ ² ³ Мультинские озера (орус.). — Информация об ООПТ на сайте информационно-аналитической системы «Особо охраняемые природные территории России» (ИАС «ООПТ РФ»): oopt.aari.ru. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 2 кӱни, 2022.

[2] 1 305,9 тыс. гектаров: на Алтае утвержден новый перечень особо охраняемых природных территорий (орус.). Новости Горного Алтая. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2019. Архивировано јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2019 јыл.

[M-45-XX-3] Лист карты M-45-XX Белое. Масштаб: 1 : 200 000. Указать дату выпуска/состояния местности.

[M-45-XIV-4] Лист карты M-45-XIV Усть-Кокса. Масштаб: 1 : 200 000. Состояние местности на 1979-1982 год. Издание 1986 г.

[M-45-XXI-5] Лист карты M-45-XXI Берель. Масштаб: 1 : 200 000.

[6] Мультинские озера (орус.). ООПТ РФ. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2019. Архивировано јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2019 јыл.

[7] Приказ Министерства природных ресурсов экологии и имущественных отношений Республики Алтай от 09.02.2016 №82 (орус.). oopt.aari.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2025. Архивировано кочкор айдыҥ 14 кӱни, 2019 јыл.

[8] Мультинские озера. Туристические тропы. (орус.). oopt.aari.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2025. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 2019 јыл.

[9] Красная книга Республики Алтай: Животные (орус.). elib.gasu.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2025. Архивировано кочкор айдыҥ 14 кӱни, 2019 јыл.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]