Кӧмӱр — алтай тилдеҥ кӧчӱрзе, орус.уголь.
Мурзаев В. Э. кемер деп сӧс тӱрк тилдердеҥ орус.«обрыв, берег, утёс» деп кӧчӱрилет деп јартайт[6][7].
Каланыҥ ады Кемерово деп јурттыҥ адынаҥ ары барган, кӧчкӱн кижиниҥ Кемеров деп ӧбӧкӧзиле адалган јурт болгон, — -ово деп кожулта кижиниҥ адынаҥ топонимический болуп кӧчкӧн деп Э. М. Мурзаев бодоштырат[8]. Јурттыҥ адыла јанында Кемеровский рудник адалган. 1925 јылда Кемерово ло Щеглово деп коштой турган јурттардаҥ Щегловск деп кала тӧзӧлгӧн, 1932 јылда кала Кемерово деп рудниктиҥ адыла адалган.
Бу калада јаткандарды: кемеровча́нин, кемеровча́не деп айдадылар[2][9][10].
Кӧмӱр кала — Кемеровский областьтыҥ администрциялык тӧс јери, Москвага јетире кӧндӱре 2997 км, кӧӧлик јолдорло 3601 км[11]. Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде Кузнецкий котловинаныҥ шак ла ортозында, Кузнецкий кӧмӱр бассейнниҥ тӱндӱк јанында, Том (Оптыҥ кош суузы) сууны экијараттай туруп јат. Кала Том сууныҥ орто агынында, ого Большая Камышная, эмезе Искитимка деп суу киргенинде турат[12].
Кӧмӱр каланаҥ ала кӧӧлик јолдорло јуугында ӧскӧ калаларга јетире[11]
Промышленная ~ 67 км Барнаул ~ 402 км Јаш-Тура ~ 469 км
Ленинск-Кузнецкий ~ 70 км Белово ~ 110 км Киселёвск ~ 178 км Прокопьевск ~ 193 км Аба-Тура ~ 218 км Осинники ~ 250 км Шерегеш ~ 376 км Таштагол ~ 378 км
Крапивинский ~ 81 км Мыски ~ 286 км Междуреченск ~ 307 км Абакан ~ 673 км
Каланыҥ Том сууныҥ эки башка јараттарында турган бӧлӱктери бой-бойыла эки кӧӧлик кӱрле колболот: Кузнецкий кӱр ле Кузбасский кӱр, ого коштой бир темирјол кӱр[13].
Окылу берилтелерде калганчы 4 јылдыҥ туркунына предприятиелердиҥ јайган каршулу кейи астаган деп темдектелет, је ойто кӧӧликтердиҥ кӧптӧгӧниле кожо олордоҥ каршулу кей база кӧптӧйт. Је бу керегинде окылу тоо јок. Каланыҥ администрациязы јартайт: кейде ыш, кирлӱ туман бир кезикте каланыҥ ӱстинде салкын јок кӱндерде турат (орус.роза ветров, безветренная погода).
Кӧмӱр калада кейдиҥ киртигени
Јыл
Кирлу кей јайып турган стационар объекттердиҥ тоозы, единицалар
Атмосферага стационар источниктердеҥ јайылган кирлӱ веществолор, муҥ. тонна
Эмдиги Кӧмӱр каланыҥ јеринде озогы јон јаткан јердиҥ ады баштапкы катап 701 јылда бичилген[59]. «Хорографическая чертёжная книга Сибири» деп тобольский топограф ла географ Ремезов Семён Ульяновичтиҥ бичигени керелейт, «Чертеж земли Томского города» деп ижинде Щеглов деп јурт Томныҥ оҥ јарадында кӧргӱзилген[60]. Россияда иштеген билимчи немец Д. Г. Мессершмидттиҥ дневнигинде Кӧмӱр деп јон јаткан јер баштапкы катап кандык айдыҥ 28 кӱни (кӱӱк айдыҥ 9 кӱни) 1721 јылда бичилген[61]. Бу документ јон јаткан јердиҥ «Комаров», «Кемеров», эмдиги «Кӧмӱр» каланыҥ ады адалганы тӱӱкиге кирген[62].
Том суула Кузнецк, Том-Тура јаар 1734 јылда кӱскиде тӱшкен С. П. Крашенинников јолдо бичиген журналында јартайт: Кемерово јурт Щеглаков јурттаҥ 1 беристе јерде туратӰлекер:Cquote
1734 јылдыҥ ӱлӱрген айында Г. Ф. Миллер Кӧмӱр јуртты Томныҥ Акаев деп кош суузыныҥ јанында деп чотойт: "Кемерово острогтоҥ 8 беристеде, кӱнчыгыш јаратта турат[63].
XIX чакта эмдиги Кӧмӱр каланыҥ јеринде бир канча орус јурттар болгон: Усть-Искитим (Щеглово) јурт ла Кӧмӱр, Евсеев, Давыдов (Ишанов), Боровая, Красный Яр, Кур-Искитим (Плешки) деп јурттар[64]. Октябрьский революцияныҥ кийнинде 1918 јылдыныҥ кӱӱк айыныҥ 9-17 кӱндеринде ишмекчилердиҥ, крестьяндардыҥ ла солдаттардыҥ Совединиҥ Щегловто съезди ӧткӧн, ондо Щеглов јуртты Щеглов деп уездный кала эдип јаанада тудары јӧптӧлгӧн[65]. Је 1918 јылдыҥ кичӱ изӱ айында Щегловскта јаҥды белочехтер колго алган. 1918 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 4 кӱнинде Удурум Сибир правительство советский учреждениелердиҥ декреттерин јоголткон.
Јаҥы Јаҥга Щегловсктыҥ статусын ойтодоҥ кӧрӧргӧ келишкен. 1918 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 17 кӱнинде Томский губернияныҥ јер управазы Щегловский волостной земствоныҥ баштанузын кӧргӧн, Сибирский башкару кала ла уездтиҥ статузын јӧптӧзин деп. Губернский Земский собрание јаан изӱ айдыҥ 11 кӱнинде 'Щегловский уезд тӧзӧлгӧн деп јӧптӧлгӧн, 1919 јылда чаган айдыҥ 1 кӱнинде база катап јӧптӧгӧн. 1919 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 23 кӱнинде база катап јӧптӧлгӧн, је Удурым Сибир правительстволо эмес, Верховный правитель А. В. Колчактыҥ министрствозыныҥ соведы јӧптӧгӧн.
1919 јылдыҥ јаҥар айыныҥ учында Щегловскты Кызыл Черӱ колго алган. 1920 јылдыҥ бажында года калада ревком тудулган, которому также пришлось заниматься вопросом о городском Щегловсктыҥ статусын ревком ойто ло катап кӧргӧн. 1920 јылда кандык айдыҥ 27 кӱнинде ревкомныҥ јуунында «О восстановлении постановлений Советской власти, состоявшихся в 1918 году по поводу переименования села Щеглова в город» деп сурак кӧрӱлген. Губревкомды тӧс јерле колбу тудуп, Щеглов јуртты кала эдип јӧптӧӧрин сураган. 1920 јылда кӱӱк айда 14-16 кӱндеринде Щегловск калада Советтерге талдаштар ӧткӧн. Кӱӱк айдыҥ 23 кӱнинде Щеглов каланыҥ уездиниҥ соведи ле баштапкы съезди иштеп баштаган. 1920 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 27 кӱнинде Щеглов каланыҥ уездный совединиҥ ишмекчилердиҥ, крестьяндар ла красноармейский депутаттардыҥ съезди 1918 јылдыҥ съездниҥ јӧбин ойто катап шиҥдейле, Щеглов јуртты Щегловск кала деп јӧптӧгӧн.
1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 15 кӱнинде ВЦИК «Положение о городских и сельских поселениях» деп јӧпти чыгарган. Щегловск каланыҥ эл-јоныныҥ кӧп јаны јурт ээлемде иштеген учун Положениениҥ некелтелерине келишпей турган (25 % кӧп эмес), оныҥ учун кала деп статус келишпей турган, уездный статусын айрыткан. Је, Щегловск кала деп статузын корулап алган. 1925 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 6 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јӧбиле ол Сибирдиҥ калаларыныҥ тоозына кийдирилип, Сибирский крайдыҥ Кузнецкий округыныҥ администрациялык тӧс јери боло берген.
Је ондый да болзо, Щегловсктыҥ кала деп статусын артырар ба деп сурак јоголбой, турганча ла болгон. Бу статусты корулап аларга, каланыҥ јаандарына ишмекчилердиҥ тоозыныҥ процентин кӧдӱрер керек болгон. Олор Кӧмӱр деп јуртка ајару эткен, не дезе суу кечире јаткан бу јуртта рудник иштеген, ого коштой ондо темирјол јаан станция бар болгон. 1928 јылдыҥ чаган айыныҥ 23 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јӧби Кӧмӱр јуртты ишмекчи поселок эдип категориязын солыган, јуртсовет тударга комиссия тудулган. Је, 1928 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 12 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јаҥы јӧби аайынча «алдындагы Кӧмӱр јурт, Томский темирјолдыҥ станциязы, химический завод ло ондо поселок, Кемеровский рудник ле ондо поселок» Щегловск калага кожулган. Кӧмӱр јурт таҥынаҥ статусын јылыйткан, айдарда Кемеровский аймак база јоголгон. Сибкрайисполкомныҥ президиумыныҥ 1929 јылда кочкор айыныҥ 6 кӱнинде чыккан јӧби аайынча оныҥ јерлери бӱдӱнге Щегловский аймакка кирген.
Бу ла ӧйдӧ окружной тӧс јердиҥ адын солыыр деп сурак кӧдӱрилген. Нениҥ учун дезе: округ Кузнецкий болордо, окружной тӧс јер — Щегловск болгон, оныҥ јанында темирјол станция дезе — Кӧмӱр деп атту болгон. 1927 јылда ӱлӱрген айдыҥ 24 кӱнинде года каланыҥ соведи Щегловск кала ла Кӧмӱр станцияны деп адаар деп јӧп чыгарып, ВЦИК ле окрисполком бу јӧпти јаратсын деп сураган. Је бу суракты Томский темирјолдыҥ башкарузы кезем јаратпаган, не дезе ондый ла «Кузнецк» деп атту база эки станция бар болгон, кош јетиреринде булгалыштар болуп јат деп јетирген.
1930 јылда Щегловск каланыҥ Кӧмӱр (орус.Кемерово) деп адын солыыр деген јӧп чыккан. Бу суракты тергеениҥ башкарузыла јӧптӧӧргӧ јылдаҥ артык ӧй ӧткӧн. 1932 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде ВЦИК-тиҥ Президиумы Щегловск каланы Кӧмӱр кала эдип адын солыыр деп јӧптӧйлӧ, СССР-дыҥ Президиумына аткарган. 1932 јылда тулаан айдыҥ 27 кӱнинде Президиум ЦИК Союза ССР тургускан: ВЦИК-тиҥ президиумыныҥ баштанузын јарадар, Кӱнбадыш-Сибир кырайдыҥ Щегловск калазын Кӧмӱр (Кемерово) кала деп адын солыыр.
2012 јылда Текшироссиялык «Самый благоустроенный город России» кӧрӱниҥ турултазыла Кӧмӱр кала ӱчинчи јерге чыгып, Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ III степеньдӱ дипломын алган[66].
Тӧрт толукту эки катту бӧс тууразы ла сыны 2:3, воспроизводящее фигуры из герба города Кӧмур каланыҥ кебеделиниҥ ӧҥдӧрине тӱҥей кызыл, кара, сары ла ак.
2013 јылда Кӧмӱр кала «Бизнесте эҥ артык 30 кала» (орус.«30 лучших городов для бизнеса») деп рейтингте 8-чи јерде турат, Forbes деп орустап чыккан журнал бичийт[69].
2017 јылда Кӧмӱр каланыҥ коштой Лесная Поляна деп спутник-кала Россияда комплексный ӧзӱмниҥ тадама проекти деп адалган[70].
Кӧмӱр каланаҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде 2,5 километр киреде Кӧмӱрдиҥ аэропорты, бир взлётно-посадочный полосалу, искусственный покрытиелӱ класса «Б» узуны 3200 метр. Аэропорт орус лётчик-космонавт Алексей Леоновтыҥ адыла адалган, оныҥ тазыл-тамыры Кузбасстаҥ. Аэропортко јетире эки автобусный маршрут — 101 ле 126.
2006 јылда ӱлӱрген айдыҥ 16 кӱниинде Кӧмӱр калада эксплуатацияга Кузнецкий кӱр кирген — Сибирде эҥ јалбак кӱрлердиҥ бирӱзи (40,5 м), Коммунальный деп эски кӱрдиҥ ордына. Оныҥ узуны 634 м. Оны 1990 јылдыҥ кӱзинде тудуп баштаган болгон, је оноҥ токтоп калган. 2005 јылдыҥ кӱчӱрген айында кӱрди ойтодоҥ тудуп баштаган, эки јылга тударга сананган кӱрди 11 ле айга бӱдӱрген. Оноҥ ӧскӧ, Кӧмӱрде Том сууны кечире экинчи кӱр бар — Кузбасский. Ол ажыра федерал трасса Р255 одӱп јат. Келер ӧйдӧ каланыҥ Кӱнбадыш јанында ӱчинчи кӱр тудулары темдектелет, бу кӱр каланыҥ магистральдарын когызадып, Кемеровский кольцевой кӧӧлик јолыла биригер[75].
Кӧмӱрдиҥ тӧс аймагында Искитим сууны кечире ӱч јаан кӱр бар:
Красноармейский кӱр, Красноармейский оромныҥ учында, кӱрле кӧӧликтер ле троллейбустар маҥтайт,
Университетский кӱр, Советский проспекттиҥ учында.
Кӧмӱрдиҥ Заводский аймагында Искитим сууны кечире ӱч јаан кӱр бар — Сибяряк-Гвардеецтердиҥ оромында, Автозаводской ло Камышинский оромдордо.
Кӧмӱр калада јондык транспортко бойыныҥ алдынаҥ јӱрер јолдор темдектелген Ленинниҥ проспектинеҥ ала Соборный ором ло Строительдердиҥ бульварына јетире. Онойдо ок велојолдор бар — олордыҥ узуны 11 км кӧп, сол јараттаҥ оҥ јарат јаар база велојолдор тудар деп пландар бар. 2015 јылда калада Советский проспектте Октябрьский проспекттиҥ бажынаҥ Красный оромго јетире реверсивный движение ачылган.
Россияныҥ беш регионы ортодо 2013 јылда «Росгосстрах» компания ӧткӱрген Соцопрос аайынча Кӧмӱр кала эҥ артык јолдорлузыныҥ ортозында баштапкы јерде турат, тискинчилердиҥ айдыжыла мында беш јылдаҥ артык ӧйгӧ јакшы јолдорлу айалга.
Кӧмӱр калада 2008 јылда «јолдор јакшы ба» деп суракка кару берген улустардыҥ 87 % (рекордный процент) колдорды мактаган[76].
Кӧмӱр калада бастыра светофор стойкалар јаркынду-кыскылтым ӧҥдӱ, јолдордо јеткер болбозын деп амадулу мындый јаркынду ӧҥлӧ будулган. Светофорный стойкалардаҥ ӧскӧ, калада јолдо јеткер болбозын деп јондык транспорты база табынча мындый ӧҥдӱ болуп барат.
Кӧмӱр ле углехимияныҥ федерал билим шиҥжӱзиниҥ тӧс јери. РАН-ныҥ Сибирде бӧлӱгиниҥ;
НИИ КПССЗ СО РАМННаучно исследовательский институт комплексных проблем сердечно-сосудистых заболеваний сибирского отделения российской академии медицинских наук;
ВостНИИ, Научный центр ВостНИИ по безопасности в горной промышленности.
Карагайлу агаш аразы. Том сууныҥ оҥ јарадында Рудничный аймактыҥ јеринде карагайларлу арал. 1970-чи јылдарда Јеҥӱниҥ паркы деп адалган, је ады артпаган. Карагайлу аралда беш бӱдӱм аҥычактар ла тогус бӱдӱм ӧзӱмдер Кӧмӱр областьтыҥ Кызыл бичигине кирген. Онойдо ок мында тийиҥ, бӧрӱк, јоонмойын, сарас, койон јӱрет[89].[90]
Кайыҥдарлу агаш аразы. Два парка и лесной массив в каланыҥ Кировский аймагында эки парк ла агаш аразы «Берёзовая роща» деп адалат. Кала тудулгалакта мында ӧскӧн кайыҥдарлу агаш аразы парк эдип јазалган.
Кайкамчыктыҥ паркы (орус.Парк чудес). Каланыҥ ортозында турат, эски ады «Горсад». Амыралтаныҥ паркында аттракцион, концертный площадкалар, кафе ле о.ӧ.
Сквер «Орбита». Јаан эмес сквер каланыҥ ортозында јадат, «Орбита» деп радиотелевизионный тӧс јерди айландыра. Кезикте мында јӱзӱн-јӱӱр митингтер ле манифестациялар болот.
Георгий Константинович Жуковтыҥ адыла адалган Јеҥӱниҥ паркы. Парк в Центральном районе города на левом берегу реки Искитим (Томныҥ кош суузы) сууныҥ сол јарадында каланыҥ ортозында турат. Паркта советский военный техниканыҥ экспозициязы 1950—1980 јылдардаҥ ала турат.
«Антошка» деп парк. Искитим сууныҥ сол јарадында каланыҥ ортозында турат. Паркта јерлик суугуштар кӧп, олор Искитим сууда јылды айландыра јӱрет. 2014—2015 јылдардыҥ кыжында суугуштардыҥ тоозы 1200 болгон[91].
Вера Волошинаныҥ паркы. Парк каланыҥ ортозында. База бир ады «Комсомольский парк».
Кузбасский парк. Парк каланыҥ Ленинский аймагында.
Агаш аразыныҥ чӧрчӧги. Парк Лесная Поляна деп кала-спутникте.
Василий Дмитриевич Фёдоровтыҥ скверы. Сквер каланыҥ ортозында, јанында областной библиотека.
Площадь Волковтыҥ тепсеҥи. Сквер каланыҥ ортозында, јанында Кузбасский государственный технический университет|КузГТУ]], удура областной библиотека.
Ангелдердиҥ паркы. Сквер каланыҥ ортозында. Кӱйӱп калган «Зимняя вишня» деп саду ӧткӱрер јердиҥ ордында.
«Лазурный» деп губернский универсальный спортивный комплекс
285 муҥнаҥ артык кижи Кӧмӱр калада физкультура ла спортто туружат, каланыҥ кажы ла экинчи кижизи.
Јылдыҥ ла калада муҥнаҥ артык маргаан ӧткӱрилет, ол тоодо:
20-неҥ артык всероссийский маргаандар;
25-теҥ артык маргаандар Сибирский федеральный округтыҥ;
65-теҥ артык областной маргааандар;
690-наҥ артык каланыҥ ла аймактыҥ маргаандары.
Маргаандарда 90 муҥнаҥ артык улус туружат.
Калада спорттыҥ 81 бӱдӱми, ол тоодо 21 бӱдӱм олимпий программала.
Кӧмӱрде спорттыҥ бӱдӱмдериле 54 федерация иштейт. Спортинвентарьдыҥ 40 пункты иштейт, 5 стадиондо тӧлӧп тудунар, 30 клубта тӧлӧбӧй тудунар инвентарь[93].
Кӧмӱр калада :
Губернский универсальный спортивный комплекс «Лазурный». 2021 јылдыҥ куран айыныҥ 25 кӱнинде реконструкцияныҥ кийнинеҥ ачылган;
Леонов А. А. (30.05.1934) — летчик-космонавт СССР, авиацияныҥ генерал-майоры, Советский Союзтыҥ эки катап геройы, ачык космоско чыккан баштапкы кижи, Ленинский комсомол ло Государстволык премияныҥ лауреады, «Союз-19» деп космический корабльдыҥ башкараачызы, орбитада корабльдардыҥ стыковказы аайынча советско-американ билим экспериментте турушкан (1975). Технический билимдердиҥ кандидады, СССР-дыҥ јурукчыларыныҥ Биригӱзиниҥ турчызы, космический пейзажтыҥ узы. Кӧп тоолу кайралдар алган, ол тоодо орден «За заслуги перед Отечеством» III ле IV степеньдӱ, Ленинниҥ эки ордени, Најылыктыҥ ордены, орден Красной Звезды[94].
↑ 12Левашов Е. А. Географические названия. Прилагательные, образованные от них названия жителей. Словарь-справочник. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2000. — С. 245.
↑Устав города Кемерово (орус.) (недоступная ссылка). kemerovo.ru (24 кичӱ изӱ ай 2005). Дата обращения: куран айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2013 јыл.
↑Кемерово / Вяземцева А. Г., Горячко М. Д. и др. // Канцелярия конфискации — Киргизы [Электронный ресурс]. — 2009. — С. 544. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 13). — ISBN 978-5-85270-344-6.
↑Мурзаев Э. М., Словарь местных географических терминов. — М.: Госиздат географической литературы, 1959. — С. 108.
↑Никонов В. А. Краткий топонимический словарь. — М.: Мысль, 1966. — С. 186.
↑Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. — М.: Мысль, 1984. — С. 248. — 653 с.
↑Городецкая И. Л., Левашов Е. А. Русские названия жителей: Словарь-справочник. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2003. — С. 138.
↑Алабугина Ю. В. Новый орфографический словарь русского языка с приложением. — М.: АСТ, 2016. — С. 411.
↑Ремезов С.У. Хорографическая чертежная книга Сибири. — С. 130.
↑[Messerschmidt D.G. Forschungsreise durch Sibirien 1720—1727. Tagebuchaufzeichnungen. Berlin, 1962, Teile I. S. 93]
↑Ковтун И. В. Происхождение города Кемерово // Историко-культурное наследие Кузбасса (из истории населённых пунктов Кемеровской области). — Кемерово: Кузбассвузиздат, 2012. — Вып. IV. — С. 20-42.
↑АТЛАС ГОРОДА КЕМЕРОВО. Администрация города Кемерово. Комитет по управлению муниципальным имуществом. Редактор О. Г. Ражев. Издание ООО «Агентство рекламных форм». 2005.
↑Балибалов И. А. Кемерово вчера, сегодня, завтра. — Изд. перераб. и доп. — Кемерово: Кн. изд-во, 1982, — С. 19-28.
↑Федеральная служба государственной статистики. Территориальный орган по Кемеровской области. Социально-экономическое положение Кемеровского городского округа. 2009 год. — Кемерово: январь 2010.
↑ 12Федеральная служба государственной статистики. Территориальный орган по Кемеровской области. Социально-экономическое положение Кемеровского городского округа. 2014. — Кемерово: январь 2015.
↑ 12Федеральная служба государственной статистики. Территориальный орган по Кемеровской области. Социально-экономическое положение Кемеровской области. январь 2015. — Кемерово: февраль 2015
↑Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. (ја. эм.). Кузбасс (21 кӱчӱрген ай 2018).
↑Спорт (ја. эм.) (недоступная ссылка). Официальный сайт администрации города. Дата обращения: кочкор айдыҥ 18 кӱни, 2019. Архивировано кочкор айдыҥ 19 кӱни, 2019 јыл.