Космонавтиканыҥ кӱни

Рувики сайттаҥ
Космонавтиканыҥ кӱни
Soviet Union-1965-Stamp-0.12. Cosmonautics Day.jpg
Учуры окылу байрам
Öйи 12 апреля
Тудуш 1912 јылда чыккан баштапкы россий мультфильмниҥ премьеразыла
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Космонавтиканыҥ кӱни (орус. День космон́автики) — байрам, СССР-да ла ӧскӧ тергеелерде, орчылаҥга баштапкы кижи учуп барганына учурлалган [1]. Бу байрамды 1961 jылда кандык айдыҥ 12 кӱнинде Юрий Гагарин орчылаҥга баштапкы катап учканына учурлай јӧптӧгӧн[1].

Тӱӱкизи ле байрамдаганы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1961 jылдыҥ кандык айдыҥ 12- чи кӱнинде совет космонавт Юрий Гагарин "Восток-1" деп теминиҥ кемезиле Байконур космодромноҥ учуп чыгала, телекейде баштапкы кижи болуп Jер планетаны айландыра учкан[2]. Юрий Гагарин Jер планетаны айландыра 108 минутка эбирип келген[3], ол Саратов областьтыҥ jерине тӱшкен. Ол јерде Юрий Гагаринниҥ адыла адалган Теминиҥ телекейлик jеҥдеечилериниҥ паркы тӧзӧлгӧн[4].

1962 jылда кандык айдыҥ 9-чы кӱнинде Гагарин учкан кийининеҥ бир јыл ӧдӧ берерде, СССР-диҥ Ӱстиги Советтиҥ Президиумыныҥ jакааны аайынча Космонавтиканыҥ кӱнин темдектеери тургузылган. Байрамды — Космонавтиканыҥ кӱни деп адаган. 1962 jылда тулаан айдыҥ 26-чы кӱнинде экинчи совет космонавт Герман Титов КПСС-тиҥ Тӧс Комитедине јаҥы байрамды тургузар керек деп бичиген[5][6]. [7][8].Бу кӱнде авиация ла космонавтиканыҥ телекейлик кӱни база темдектелет. Оныҥ ады ла байрам кӱни, СССР-да темдектеген байрамла јӧптӧжип, 1968 јылда кӱчӱрген айда ӧткӧн Телекейлик авиация федерациязыныҥ 61-чи Тӧс конференциязыныҥ протоколыла (17-чи пункт) ла СССР-диҥ авиаспорт федерациязы кийдиргениле, Телекейлик авиация федерациязыныҥ Совединиҥ 1969 јылда кандык айдыҥ 30-чы кӱнинде алган чечимиле јӧптӧлгӧн[9].

1980 jылда ӱлӱрген айдыҥ 1-чи кӱнинде Космонавтиканыҥ кӱнин темдектеерин СССР-диҥ Ӱстиги Советтиҥ Президиумыныҥ № 3018-Х "Байрамдык, эске алынар кӱндер керегинде" деп јакааныла экинчи катап јӧптӧгӧн»[1].

Јер планетаныҥ уулы (афиша, 2018)

Россия Федерацияда ла СССР-да Космонавтиканыҥ кӱни јаҥыс кӱнде темдектелет, 1995 jылда кандык айдыҥ 13-чи кӱнинде чыккан "Россияныҥ jуучыл мактулу ла эске алынар кӱндери керегинде" деп № 32-ФЗ Федерал јасактыҥ 1.1 статьязыла тӱҥейлештире[10]. Байрамныҥ тӧс керектери Москва ла Калуга калаларда ӧдӧт: Москва каланыҥ планетарийинде экскурсиялар, космонавтиканыҥ музейинде аҥылу проекттер, лекциялар ла туштажулар, Калуга калада космонавтиканыҥ тӱӱкизиниҥ Циолковскийдыҥ адыла адалган эл-тергеелик музейинде — оны тӧзӧп баштаарда баштапкы ташты Юрий Гагарин салган[11][12][13].

Космонавтиканыҥ кӱнине учурлалган тематикалык мероприятилер Россияныҥ бастыра региондорында ӧткӱрилет, 2016 јылдаҥ бери Гагаринныҥ «Космос — ол бис» деп урогы ӧдӧт(2017 јылдаҥ ала андый урокторды ӧскӧ ороондордо база ӧткӱрип баштаган)[14].

2011 jылда кижи орчылаҥга баштапкы катап учканыныҥ 50 jылдыгына учурлай, Россияда Орус космонавтиканыҥ jылы ӧткӱрилген, 55 jылдыгы — 2016 jыл Юрий Гагаринниҥ jылы деп jарлалган. Ол ок jылда "Бис орчылаҥга бӱдӱп jадыбыс!" деп арт-проект башталган[14].

2021 jылда Юрий Гагаринниҥ учканыныҥ 60 jылдыгына учурлай, кӧп тематикалу керектер ӧткӱрилген, Москва каланыҥ Космонавтика музейинде "Баштапкы" деп кӧрӱ болгон. Анда тӧс экспонат "Восток-1" болуп Гагарин јерге бурылып келген "Восток-1" деп кемениҥ тӱжер аппарады кӧргӱзилген [14]

2023 jылда коронавирустыҥ карантини токтоордо, Космонавтиканыҥ кӱнин темдектеери тыҥ болгон. Москва калада тематикалу кӧрӱлер, ӱредӱлӱ мастер-класстар, кино кӧргӱзилген, лекциялар, перформанстар ӧткӱрилген[15]. Саратовто, кайда Юрий Гагарин jаш тужында ӱренген, Юрий Гагаринниҥ кереезиниҥ jанында башкараачылар ла космонавттар туружып торжественый митинг ӧткӧн. Саратов кала jаҥжыгу аайынча Космонавтиканыҥ кӱнин темдектеериниҥ тӧс jерлериниҥ бирӱзи болуп jат[16].

Космонавтиканыҥ кӱнине учурлалган керектер јаантайын Россияныҥ ӧскӧ калаларында — Казанда[17], Калугада[18][19], Санкт-Петербургта[20], Архангельскте ӧткӱрилет[21] о.ӧ.

Россияда байрамныҥ статузын солыыр баштаҥкайлар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Активисттер Россияда Космонавтиканыҥ кӱниниҥ статузын солыырына, оны эл-тергеелик байрам ла амыралта кӱн эдерине, кӧп катап чырмайганын улалтып jадылар. Бу баштаҥкайды космонавтиканыҥ кӧп музейлери, эмдиги ле озогы космонавттар, база политикалык ишчилердиҥ бир канчазы jӧмӧйт.

2001 jылда Космонавтиканыҥ кӱнине телекейлик статус берерге баштапкы баштаҥкай Тергеелик Думага кийдирилген. Jасактыҥ проегин «Россияныҥ тергеелери», КПРФ, ЛДПР, «Калыктыҥ jаҥы», «Бирлик Россия», «Тӧрӧл — Текши Россия», «Айу» партиялардыҥ депутаттары баштаган. Jасактыҥ проеги Тергеелик Думада 2001-2002 jылдарда шӱӱжилип турган, jе парламентарийлер jӧмӧлтӧзин бербеген. 2006 jылда кӱӱк айда байрамныҥ статузын солыырына база бир катап чырмайган болгон. Бу тужында «Тӧрӧл jер» ле КПРФ партиялардыҥ депутаттары баштаган, олорды «Бирлик Россия» партияныҥ депутатты Геннадий Райков jӧмӧгӧн. Олор Россияныҥ кӱнин кичӱ изӱ айдыҥ 12-чи кӱнинеҥ кандык айдыҥ 12-чи кӱнине кӧчӱрер деп баштаҥкай эткен. Бу jасак чыгарар баштаҥкай 2006-2008 jылдарда шӱӱжилип тура, jе база jӧптӧлбӧгӧн[22].

[2013 јыл|2013 jыл]]да кандык айдыҥ 12-чи кӱнин телекейлик байрам эдерге эҥ тыҥ чырмайган болгон. Jасактыҥ проегин Тергеелик Думага «Чындык Россия» фракцияныҥ депутаттары — Сергей Миронов, Н. В. Левичев, Валерий Черешнев, Михаил Емельянов, Александр Агеев — кийдирген. Бу тушта «Чындык Россия» Рождествоныҥ амыралталарынаҥ бир кӱнди алып, кандык айдыҥ 12-чи кӱнин телекейлик амыралта кӱн эдер деп сананган. Jасактыҥ проеги 2013 jылдаҥ 2015 jылга jетире шӱӱжилип турган, Россияныҥ Президенттине, Федерация Совединге ле башкаруга ийилген[23].

2017 jылда база бир андый jасак чыгарар баштаҥкай угулган. Россияныҥ Элјондык палатазы Космонавтиканыҥ кӱнин амыралта кӱн эдер деп сананган, jе jасактыҥ проеги ойто до jӧптӧлбӧгӧн[24].

2021 jылда, Юрий Гагаринниҥ учканыныҥ 60 jылдыгына учурлай, кандык айдыҥ 12-чи кӱнин амыралта кӱн эдер деп сананыштар ойто кийдирилген. Бу тушта баштаҥкайды «Россияныҥ коммунисттери» деп партия чыгарган[25]. Андый ок баштаҥкайла летчик-космонавт, Тергеелик Думаныҥ экология ла айландыра-тӧс корулаары аайынча комитединиҥ jаныныҥ ордынчызы Елена Серова чыккан[26].

2023 jылдыҥ кӧрӱмиле байрамныҥ статузы солынбаган, кандык айдыҥ 12-чи кӱнин амыралта байрам кӱн эдер jасактыҥ проеги база jӧптӧлбӧгӧн.

Кижиниҥ ак-айаска учар калыктар ортодо кӱни

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Космонавтиканыҥ 50-јылдык юбилейине салют кандык айдыҥ 12-чи кӱни 2011 јылда

2011 jылда кандык айдыҥ 7-чи кӱнинде ООН-ныҥ Тӧс Ассамблеязыныҥ аҥылу пленар jуунында кандык айдыҥ 12-чи кӱни Кижиниҥ орчылаҥга учканын учурлай Телекейлик кӱни деп jарлаган резолюция jӧптӧлгӧн. Резолюцияныҥ кош авторлоры 60-наҥ кӧп ороондордоҥ болгон[27][28].Бу јӧп кижиниҥ орчылаҥга баштапкы учканыныҥ 50 jылдыгына учурлай чыгарылган[29].

Бу кӱнниҥ ӧскӧ керектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кижиниҥ орчылаҥга баштапкы учканынаҥ бери jирме jыл ӧткӧн соҥында, 1981 jылда кандык айдыҥ 12-чи кӱнинде, Американыҥ «Спейс Шаттл» программазыла баштапкы учуш болгон[30]

Бу эки учушка учурлай (Юрий Гагарин ле «шаттлдыҥ») 2001 jылдаҥ ала телекейде башка-башка ороондордыҥ калаларында «Юрийдиҥ тӱни» деп телекейлик фестиваль ӧткӱрилет. Оны 60-наҥ кӧп ороондордоҥ туружаачыларды бириктирген башкару эмес организация — Орчылаҥ ӱйениҥ Jӧмӧлтӧлӱ совединиҥ тӧзӧгӧни болуп jат.[31].

2019 jылда фестиваль телекейдиҥ ондор тоолу ороондорында ӧткӧн, фестивальдыҥ кемине jӱстеҥ кӧп керектер тургузылган. Телекейлик jерлердиҥ тоозында — США-ныҥ Колорадо-Спрингсте Космос фондыныҥ Discovery тӧс jери, Вашингтондо Авиация ла космос музейи, Флоридада Кеннединиҥ Космос тӧс jери, Тӱштӱк полюста Amundsen-Scott билим базазы бар[31].

Первый рейс к звёздам (афиша).jpeg

«Айылдыҥ jанындагы ӧлӧҥ» деп кожоҥды, космонавттар учар кӱнде конор туранаҥ чыгала барып јатса ойнодып турат, Роскосмос бу кожоҥды орус космонавтиканыҥ окылу мак кожоҥы деп jарлаган[32]

Москва калада Космонавтиканыҥ кӱнине учурлай «Орчылаҥга барар ӧй!» деп фестиваль jаантайын ӧткӱрилет. Фестиваль ӧткӱрер jер эдип ӧткӱреечилер ВДНХ-ны талдаган, анда ол орчылаҥныҥ павильоныныҥ jанында ӧдӧт[33].

Керектиҥ тӧс тӧзӧӧчизи — Россияныҥ космонавтика музейлериниҥ Ассоциациязы (АМКОС), ол Роскосмостыҥ jӧмӧлтӧзиле ӧткӱрилет[33].


Филателия[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Нумизматика ла фалеристика[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Онойдо ок кӧр

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. 1 2 3 День космонавтики (10 малоизвестных фактов о полёте Юрия Гагарина). Ульяновский государственный университет (12 апреля 2019). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  2. 12 апреля 1961 года состоялся первый полёт человека в космос. Российское историческое общество (12 апреля 2023).
  3. Давыдов В. А. Первый Пилотируемый Полёт, том 2. — М.: Родина Медиа, 2011. — С. 42. — 1096 с. — ISBN 978-5-905350-01-6 / 9785905350016.
  4. Музей-заповедник Ю.А. Гагарина
  5. День воздушного флота, День космонавтики. Стенгазета МАП СССР «Крылья Родины». Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023. Архивировано тулаан айдыҥ 26 кӱни, 2013 јыл.
  6. Дмитрий Писаренко. «Орёл» и романтик. В чём космонавт № 2 оказался первым?. Аргументы и факты (11 сыгын ай 2020). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  7. День воздушного флота, День космонавтики. Стенгазета МАП СССР «Крылья Родины». Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023. Архивировано тулаан айдыҥ 26 кӱни, 2013 јыл.
  8. Дмитрий Писаренко. «Орёл» и романтик. В чём космонавт № 2 оказался первым?. Аргументы и факты (11 сыгын ай 2020). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  9. День авиации и космонавтики // Авиация: Энциклопедия / гл. ред. Г. П. Свищев. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1994. — ISBN 5-85270-086-Х.
  10. Федеральный закон Российской Федерации от 13 марта 1995 г. № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России». КонсультантПлюс. Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  11. День космонавтики в Московском планетарии. Московский планетарий (1 апреля 2021). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  12. В Калуге отметили День космонавтики. Калуга BezФормата (12 апреля 2023). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  13. По всей Калужской области проведут мероприятия в честь Дня космонавтики. НикаTV (12 апреля 2023). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  14. 1 2 3 История Дня космонавтики. ТАСС (11 апреля 2021). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  15. День космонавтики в Москве 2023: экскурсии, спектакли и тематические игры (12 апреля 2023). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  16. В Саратове началось празднование Дня космонавтики. Саратов BezФормата (12 апреля 2023). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  17. На «реактивном» субботнике в Казани за 108 минут собрали 14 КАМАЗов мусора. Официальный портал органов местного самоуправления города Казани (12 апреля 2019). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  18. Полпред президента присвоил Калуге звание «научно-популярной столицы космонавтики». Калуга24 (13 апреля 2022). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  19. Материалы по тегу День космонавтики:. Калужская неделя. Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  20. День космонавтики в Санкт-Петербурге 2023. КП Афиша (апрель 2023). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  21. Аким Самедов, Светлана Михеевская, Юрий Теленков. Портрет Гагарина и космический остров: как в Поморье отметили День космонавтики. телеканал «Регион 29» (13 апреля 2023). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  22. Зюганов предложил сделать День космонавтики выходным
  23. Светлана Субботина, Юлия Цой, Анастасия Миткевич. День космонавтики предлагают сделать нерабочим. Известия (12 апреля 2013). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  24. В Общественной палате предложили сделать День космонавтики выходным. РИА Новости (12 апреля 2017). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  25. Мария Левонян. В Госдуме предложили сделать 12 апреля выходным днем. Сургут BezФормата (7 января 2021). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  26. Александр Емельяненков. День космонавтики в год юбилея предложили сделать выходным. Российская газета (8 января 2021). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  27. 12 апреля – Международный день полёта человека в космос. Новости ООН (12 апреля 2022).
  28. Резолюция A/65/271 от 25 марта 2011 года. Организация Объединенных Наций. Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  29. День космонавтики. Центр космонавтики и авиации на ВДНХ. Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  30. «Приблизили новые миры»: как США запустили шаттл в годовщину полёта Гагарина. Газета.ru (12 апреля 2021). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  31. 1 2 «Юрьева ночь» в память о полете Гагарина пройдет в десятках стран. ТАСС (6 апреля 2019). Дата обращения: куран айдыҥ 9 кӱни, 2023.
  32. Ко Дню космонавтики. Тульская областная специальная библиотека для слепых (12 апреля 2022). Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2024.
  33. 1 2 Итоги международного фестиваля «Пора в космос» на ВДНХ