1961 jылдыҥ кандык айдыҥ 12- чи кӱнинде совет космонавт Юрий Гагарин "Восток-1" деп теминиҥ кемезиле Байконур космодромноҥ учуп чыгала, телекейде баштапкы кижи болуп Jер планетаны айландыра учкан[2]. Юрий Гагарин Jер планетаны айландыра 108 минутка эбирип келген[3], ол Саратов областьтыҥ jерине тӱшкен. Ол јерде Юрий Гагаринниҥ адыла адалган Теминиҥ телекейлик jеҥдеечилериниҥ паркы тӧзӧлгӧн[4].
1962 jылда кандык айдыҥ 9-чы кӱнинде Гагарин учкан кийининеҥ бир јыл ӧдӧ берерде, СССР-диҥ Ӱстиги Советтиҥ Президиумыныҥ jакааны аайынча Космонавтиканыҥ кӱнин темдектеери тургузылган. Байрамды — Космонавтиканыҥ кӱни деп адаган. 1962 jылда тулаан айдыҥ 26-чы кӱнинде экинчи совет космонавт Герман Титов КПСС-тиҥ Тӧс Комитедине јаҥы байрамды тургузар керек деп бичиген[5][6].
[7][8].Бу кӱнде авиация ла космонавтиканыҥ телекейлик кӱни база темдектелет. Оныҥ ады ла байрам кӱни, СССР-да темдектеген байрамла јӧптӧжип, 1968 јылда кӱчӱрген айда ӧткӧн Телекейлик авиация федерациязыныҥ 61-чи Тӧс конференциязыныҥ протоколыла (17-чи пункт) ла СССР-диҥ авиаспорт федерациязы кийдиргениле, Телекейлик авиация федерациязыныҥ Совединиҥ 1969 јылдакандык айдыҥ 30-чы кӱнинде алган чечимиле јӧптӧлгӧн[9].
1980 jылдаӱлӱрген айдыҥ 1-чи кӱнинде Космонавтиканыҥ кӱнин темдектеерин СССР-диҥ Ӱстиги Советтиҥ Президиумыныҥ № 3018-Х "Байрамдык, эске алынар кӱндер керегинде" деп јакааныла экинчи катап јӧптӧгӧн»[1].
Россия Федерацияда ла СССР-да Космонавтиканыҥ кӱни јаҥыс кӱнде темдектелет, 1995 jылда кандык айдыҥ 13-чи кӱнинде чыккан "Россияныҥ jуучыл мактулу ла эске алынар кӱндери керегинде" деп № 32-ФЗ Федерал јасактыҥ 1.1 статьязыла тӱҥейлештире[10]. Байрамныҥ тӧс керектери Москва ла Калуга калаларда ӧдӧт: Москва каланыҥ планетарийинде экскурсиялар, космонавтиканыҥ музейинде аҥылу проекттер, лекциялар ла туштажулар, Калуга калада космонавтиканыҥ тӱӱкизиниҥ Циолковскийдыҥ адыла адалган эл-тергеелик музейинде — оны тӧзӧп баштаарда
баштапкы ташты Юрий Гагарин салган[11][12][13].
Космонавтиканыҥ кӱнине учурлалган тематикалык мероприятилер Россияныҥ бастыра региондорында ӧткӱрилет, 2016 јылдаҥ бери Гагаринныҥ «Космос — ол бис» деп урогы ӧдӧт(2017 јылдаҥ ала андый урокторды ӧскӧ ороондордо база ӧткӱрип баштаган)[14].
2011 jылда кижи орчылаҥга баштапкы катап учканыныҥ 50 jылдыгына учурлай, Россияда Орус космонавтиканыҥ jылы ӧткӱрилген, 55 jылдыгы — 2016 jыл Юрий Гагаринниҥ jылы деп jарлалган. Ол ок jылда "Бис орчылаҥга бӱдӱп jадыбыс!" деп арт-проект башталган[14].
2021 jылда Юрий Гагаринниҥ учканыныҥ 60 jылдыгына учурлай, кӧп тематикалу керектер ӧткӱрилген, Москва каланыҥ Космонавтика музейинде "Баштапкы" деп кӧрӱ болгон. Анда тӧс экспонат "Восток-1" болуп Гагарин јерге бурылып келген "Восток-1" деп кемениҥ тӱжер аппарады кӧргӱзилген
[14]
2023 jылда коронавирустыҥ карантини токтоордо, Космонавтиканыҥ кӱнин темдектеери тыҥ болгон. Москва калада тематикалу кӧрӱлер, ӱредӱлӱ мастер-класстар, кино кӧргӱзилген, лекциялар, перформанстар ӧткӱрилген[15]. Саратовто, кайда Юрий Гагарин jаш тужында ӱренген, Юрий Гагаринниҥ кереезиниҥ jанында башкараачылар ла космонавттар туружып торжественый митинг ӧткӧн. Саратов кала jаҥжыгу аайынча Космонавтиканыҥ кӱнин темдектеериниҥ тӧс jерлериниҥ бирӱзи болуп jат[16].
Кижиниҥ орчылаҥга баштапкы учканынаҥ бери jирме jыл ӧткӧн соҥында, 1981 jылда кандык айдыҥ 12-чи кӱнинде, Американыҥ «Спейс Шаттл» программазыла баштапкы учуш болгон[30]
Бу эки учушка учурлай (Юрий Гагарин ле «шаттлдыҥ») 2001 jылдаҥ ала телекейде башка-башка ороондордыҥ калаларында «Юрийдиҥ тӱни» деп телекейлик фестиваль ӧткӱрилет. Оны 60-наҥ кӧп ороондордоҥ туружаачыларды бириктирген башкару эмес организация — Орчылаҥ ӱйениҥ Jӧмӧлтӧлӱ совединиҥ тӧзӧгӧни болуп jат.[31].
2019 jылда фестиваль телекейдиҥ ондор тоолу ороондорында ӧткӧн, фестивальдыҥ кемине jӱстеҥ кӧп керектер тургузылган. Телекейлик jерлердиҥ тоозында — США-ныҥ Колорадо-Спрингсте Космос фондыныҥ Discovery тӧс jери, Вашингтондо Авиация ла космос музейи, Флоридада Кеннединиҥ Космос тӧс jери, Тӱштӱк полюста Amundsen-Scott билим базазы бар[31].
«Айылдыҥ jанындагы ӧлӧҥ» деп кожоҥды, космонавттар учар кӱнде конор туранаҥ чыгала барып јатса ойнодып турат, Роскосмос бу кожоҥды орус космонавтиканыҥ окылу мак кожоҥы деп jарлаган[32]
Москва калада Космонавтиканыҥ кӱнине учурлай «Орчылаҥга барар ӧй!» деп фестиваль jаантайын ӧткӱрилет. Фестиваль ӧткӱрер jер эдип ӧткӱреечилер ВДНХ-ны талдаган, анда ол орчылаҥныҥ павильоныныҥ jанында ӧдӧт[33].