Шабыланыҥ кӧлдӧри

Шабыланыҥ кӧлдӧри
Шабыланыҥ кӧлдӧри
Бассейн
Кирген суу	Шабыла
Чыгара аккан суу	Шабыла
Јаткан јери
	50°06′05″ с. ш. 87°25′50″ в. д.HGЯO
Страна	Россия;
Субъект РФ	Алтай Республика
Район	Кош-Агаш аймак
	Шабыланыҥ кӧлдӧри
	Шабыланыҥ кӧлдӧри
	Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Шабыланыҥ кӧлдӧри (орус. Шавлинские озёра) — бийик кырларда бир бӧлӱк кӧлдӧр, Россия, Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында. «Шавлинский» деп заказниктиҥ јеринде, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сындарынаҥ тӱндӱктей 2000 метр (туулар орус. Биш-Иирду), Шабыла (Аркыттыҥ кош суузы) сууныҥ бажында, айландыра јараш кырлар Мечта (3450), Красавица (3700) ла Сказка (3500). Моренный бӱдӱмдӱ кӧлдӧр^{[к. 1]}.

Этимологиязы

Шабыла деп ат, алт. шабылаар, согор — ‘бить, ударять’ деген сӧстӧҥ келген топоним болор^[1].

Тувин шавыла — орус. ‘хлестать’ (о ветвях, стеблях и т. п.)^[2].

Ӱстӱги-Шабыла кӧл (орус. озеро Верхнее Шавла)^[1].

Алтыгы-Шабыла кӧл (орус. озеро Нижнее Шавла)^[1].

Јаткан јерлери

Ӱстинеҥ тӧмӧн улай-телей тӱшкен кӧлдӧр (орус. каскад озёр) јети кӧл, эҥ јарлузы олордыҥ — Ӱстӱги ле Алтыгы Шабыланыҥ кӧлдӧри.

Алтыгы Шабыланыҥ кӧли 50°06′05″ с. ш. 87°25′50″ в. д.^HGЯOL талай кемјӱзинеҥ 1983 метрге бийик. Оныҥ кӱнбадыш јараттары таштарлу, кайыр, кӱнчыгыш јараттары дезе — јатыра, јабызак, тыт агаштарла бӱркелген. Кӧл чӧйбӧк (узун ла деген јери 1730 м, тууразы — 370 м), кӧл тереҥ эмес, тайыс. Кӧл бойы балартып калган, ортозында кумак јуулган ортолыктар (орус. отмели), ондо агаштар ӧзӱп калган^[3]. Кӱнчыгыш јанында туристтер туруп одуланар јакшы јерлер бар. Кӱнбадыш јарадында ондый эптӱ јерлер јок.

Алтыгы Шабыланыҥ кӧли туристтер ортодо јарлу, эҥ ле јараш јер деп чотолот, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сындарыҥыҥ ӱч ак мӧҥкӱзи кӱскӱленип турар — Мечта (3470), Сказка (3500) ла Красавица (3700)^[3], сууныҥ ӧҥи сӱреен јараш.

Алтыгы Шабыланыҥ кӧли
Кӱнчыгыш јарадынаҥ кӧрзӧ
Ӱстӱги Шабыланыҥ кӧли јаар кӧрзӧ, 2010
Кӱнчыгыштай јараттыҥ тӱндӱк келдейинеҥ кӧрзӧ
Кӱнчыгыштай јарадыныҥ тӱштӱк јанынаҥ кӧрзӧ
Тӱндӱк учы
Эртен тураныҥ туманы тӱндӱк учыныҥ ӱстинде
Шабыла суу кирген јер
Шабыла суу киргени
Јай, 2010

Ӱстӱги Шабланыҥ кӧли агаштардыҥ кыйузынаҥ ӧрӧ, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2164 м бийик јерде. Кӧлдиҥ тереҥи 40 метр, тууразы 110, узуны 610 м. Бу кӧл Шабыла мӧҥкӱзиниҥ алдында, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сындарынаҥ агып тӱшкен. Оныҥ јатыра јараттарында ондо-мында јаан-јаан 5 метр кире бар таштар јадат. Јарык кӧк-чаҥкыр ӧҥди тошту кожымактар эдет^[3].

Ӱстӱги Шабыланыҥ кӧли
Јай 2010 јыл
Тӱндӱк-Чуйдыҥ сындарыныҥ алдында
Тӱндӱк Чуйдыҥ сындарында: Амаду, Чӧрчӧк лӧ Јаражай деп туулар

Аймактыҥ јурамалы

Аймакта кӧлдӧрди айландыра 1981 јылда Шабыланыҥ биологиялык заказниги тӧзӧлгӧн.

Шабыланыҥ кӧлдӧриниҥ ар-бӱткени бу регионныҥ јаҥжыккан энчизи болот. Ачык јерлерде агаштар јокко јуук, каа-јаа ла туштайт, кӧп лӧ сабада тыт агаш, кезикте мӧш агаш туштайт. Кырлардыҥ ортозында арка јерлерде (Алтыгы Шабыланыҥ кӧлиниҥ кӱнчыгыш јарадында) агаш койу, оок агаштарла байлык, мында карагат (орус. черника), тийиҥгат (орус. брусника), кӧк тайабаш (орус. голубая жимолость) ӧзӧт.

Јерлик аҥдардаҥ кӧрӱк (сибирский бурундук), таштарда сыҥырткан кӧп.

Мында јӱрген аҥдарды государство корулайт. Ас тоолу јаан бака (жаба), чӧлдиҥ коронду јыланы (орус. гадюка), каракотыш гагара, карачилен (орус. аист), карчага (орус. балобан), мӱркӱт (орус. беркут), ылаачын (орус. сапсан), турна-красавка, алтай улар, дрофа.

Алтыгы кӧлдӧ кӧп балык, ол тоодо чараган (орус. хариус). Балыкташты мында јаратпайт: кӧл корулу јерде јадат.

Шабыланыҥ кӧлдринде јӱрген куштар тергеелик коруда
Ылаачын
Карчага
Алтай улар
Каракотыш гагара
Мӱркӱт
Турна-красавка
Карачилен
Дрофа

Туризм

Шабыланыҥ кӧлдӧрине јорыкташ Туулу Алтайда элбеде јарлу, мында бийик кеминде инфраструктура јок то болзо, турист јойу эмезе атту јорыктайт. Кӧлдӧр јаар улус кичӱ изӱ айдыҥ ортозынаҥ ала куран айдыҥ учына јетире јӱрет. Бу классикалык маршрут кӧлдӧргӧ јетире Чибит јурттаҥ Чуйдыҥ суузынаҥ башталат. Чибитке јетире Чуйдыҥ трагыла кӧӧлӱктерлӱ једер арга бар. Горно-Алтайск — Чибит 350 км.

Чибиттеҥ ала орык јолдорло јойу барар маршрут башталат. Мында тегин ле јол эмес: кайыр ла ӧксӱр тӧҥдӧр, суулар ла суучактар кечире кечӱлер, суу кечире тоормошторло кечери, тайкылчак таштарла кечери, онойдо ок балкашту јол.

Чибиттеҥ Оройдо кӱрге јетире: 4.3 км, ӧрӧ 180 м, тӱшсе 60 м.

Кӱрди кечеле, Оройдо боочыга (некатегорийный) чыгыш башталат. Оройдо кӱрдеҥ Орой боочыга јетире: 8 км, кӧдӱрилер јол 950 м.

Боочыныҥ ӱстинеҥ ала састалган јер барат, кырларга курчаткан плато Ештыкол бар. Орой деп боочыдаҥ тӱшсе, Ештыколды кечире кечӱге јетире: 5.7 км, тӱжетен јери 153 м. Ештыколды тӧмӧн тӱшсе, бир канча километр орык јол суунаҥ сол јанына Шабыланыҥ коолыла эбирет. Шабыла ла Ештыколдыҥ бириккени туура артып калат. Кӱрдеҥ Ештыколдыҥ кош суузын кечире Шавланыҥ коолына јетире: 2.5 км, тӱжер јол 140 м.

Узун јатра јол кӧлгӧ јетпей јӱрӱп божой берет, «калганчы миляда», Шабыла ла Сол Шабылага једеле, јол кенейте бийиктейт, Алтыгы Шабыла кӧлдиҥ мореназына једет.

Эбирилчиктеҥ Шабыланыҥ коолынаҥ моренада јолго: 9.5 км, ӧрӧ 225 м, тӱжери 100 м.

Алтыгы Шабыланыҥ кӧлиниҥ мореназына јетире: 1.8 км, ӧрӧ 130 м.

Тӧс лагери јаҥжыкканда алтыгы кӧлдӧ болот, бир кӱннеҥ кезик радиальный јорыктар ар-бӱткендик кереестерге болор:

Ӱстӱги (Ӱстӱги кӧлгӧ аттарлу ӧдӱп болбос).
Идолдор јалаҥы;
Мечта, Сказка, Красавица кырлардыҥ бажы;
Ӱстӱги кӧлдӧр лӧ мӧҥкӱлер;
Таш кала (городок);
Орто Шабыланыҥ кӧли;
Учар суу;
Мӧҥкӱлер;
Кӧлди ӱстинеҥ кӧрӧр;
Пирамиданыҥ бажынаҥ ајыктаар јолдогы тепсеҥ;
Пирамида деп кыр;
Сол Шабыланыҥ кӧлдӧри.

Маршруттыҥ текши узуны (ары ла бери) 70 километр.

Шабыланыҥ кӧлдӧрине туристтер кӧп келет, кату турист маршруттарла база.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Шабыланыҥ кӧлдӧрине јорык
Чуйдыҥ суузы Чибитте
Ештыкол плато
Ештыкол суу
Мажойдо каскад
Орой боочыда кайа таш
Ештыкол сууда кысташ
Ештыкол сууда кечӱ
Шабыланыҥ ӧзӧги

Кеп куучындар, соојындар

Соојын 1

Кӧп јылдар кайра Шабла деп атту јаражай кыс јуртаптыр. Адазы кызына эш эдип уулды таап койгон. Је салым келишпеген. Кыс ӧскӧ уулга туштаган, јарашкан бой-бойына. Сӱӱшкендер айрылыжар аргазы јок. Адазы кату сыркынду, јииттер тушташпазын деп јаратпай турган.

Ол эки сӱӱшкендер качып барар деп шӱӱшкен, бир катап олор качкан, је олорды баштапкы айдыжып салган уул јаба једип, јанзын деп некешкен. Кыс ыйлап, сыктап јалынган, божодып ийзин деп, је бойлу уул сӧзин укпаган.

Кенетийин бастыра булуттап, караҥуйлап, јаҥмыр, кӱкӱрт, мӧндӱр келген. Бир мӧндӱр кыска тийерде, ол мӧҥкӱ тош боло берген. Сӱӱген уулы кородоп, јерге тоголонгон, ол јерде ойыктарга кӧлдӧр чыккан. Кыска келип оны кучактай алган, бу ла ӧйдӧ ол Тӱндӱк-Чуйдыҥ сындары болуп кубулган. Эмдиге јетире кыс ый-сыкта, кӧстиҥ јажын кӧл тӧккӧн.

Соојын 2

Алтай соојында айдылган, Алтыгы Шабыланыҥ кӧлинде Ээзи бар — балыкка тӱҥейзимек, ады Кер-Балык. Ондо «Кӧлдиҥ ээзи јалаҥы» бар, туристтер јазаган. Јӱзӱн-јӱӱр мифологиялык тындулардыҥ јуруктары, агаштаҥ кескен тындулардыҥ сӱри^[3].

Идолдордыҥ јалаҥы

Солун керектер

Борис Николаевич Делоне, јарлу орус математик ле альпинист, Шабыланыҥ кӧлин Кеендикте озочыл (орус. «Чемпион красоты») деп айткан. Делоне кӧп катап Кавказта, швейцарский, французский, австрийский ле итальян Альпыларда болгон, је, оныҥ айтканыла, мындый јарашты качан да кӧрбӧгӧн.

Делоне Шабыланыҥ кӧлиниҥ јанында бир кырды Јаражай деп адаган (Красавица). Игорь Евгеньевич Тамм, физик ле альпинист кижи, јанында кырды Чӧрчӧк (Сказка) деп адаган.

Ајарулар

Комментарии

↑ Озёра моренного характера — это водоёмы, образованные в результате деятельности ледников

Источники

Тайантылар

Шавлинские озера и их окрестности — фотоальбом, карта, описание пути к озёрам

[1] Озёра моренного характера — это водоёмы, образованные в результате деятельности ледников

[Топоним-2] ¹ ² ³ Топонимика Республики Алтай книга 10. Кош-Агачский район стр.130

[3] Тувинско-русский словарь. — Москва: Изд-во «Советская энциклопедия», 1968. 646 с. 563 с.

[Путеводитель-4] ¹ ² ³ ⁴ Горный Алтай, историко-архивный путеводитель

[к. 1]

[1]

[2]

[3]