Рим императордыҥ јакарузына келиштире, калыкты тооломок учун империяныҥ кажы ла јуртаачызы «бойыныҥ калазына» келер учурлу болгон. Иосиф Давидтиҥ калдыгы болгон учун, Мария да оныла колтукташкан болгон учун, олор Вифлеемге барган.
Иисус чыккан кийнинде, эҥ озо койчылар келген. Олорго ангел бу керек керегинде јетирген. Матфей евангелисттиҥ айтканыла, теҥериде кайкамчылу јылдыс кӧрӱнген. Ол јылдыс волхвтарды јаш Иисуска экелген.
Киприан Карфагенскийдиҥ айтканыла, Марияга болуш керек јок болгон, Сама балдарлу болгон, оныҥ учун ол болушкан. Христос чыккан кийнинеҥ Иосиф Саломея деп повитуха экелген. Ол ӱй кижини старица ла Марияныҥ тӧрӧӧни деп айткан, Давид каанныҥ угынаҥ деп[3].
Олор сыйлар — алтын, ладан ла смирна — экелген. Бу сыйларды олор Иисуска јаш бала эмес, Каан деп учурлап берген. Ол ӧйдӧ Ару биле «турада» јадып турган.
Мессия чыкканын угала, Оны јоголтор кӱӱнин јетирип, Иудеяныҥ кааны Ирод эки јашка јетпеген ончо јаш балдарды ӧлтӱрер деп јакарган. Је Христос ӧлӱмнеҥ кайкамјылу аргаданган, нениҥ учун дезе ангел Иосифке билези айры Египетке качар деп јакарган. Анда олор Иродтыҥ ӧлгӧнине јетире јуртаган.
Бу тӧзӧмӧлдӧргӧ келиштире, айылда јер јок болгоны учун, Иосиф ле Мария јуттаҥ мал јажынар куй ичинде конор керек болгон.
Мария бала чыгарына јеткенин сескен кийнинде, Иосиф кин-эне бедреп барган, је куйга кин-энеле кожо бурылып келзе, чыгару ӧдӱп калган, «куйда андый јаркын кӱйген, олор оны чыдажып болбогон, бир эмеш ӧй ӧткӧн кийнинде јаркын јоголгон ло јаш бала кӧрӱнген, чыгып, энези Марияныҥ эмчегин эмген»[4]. Киприан Карфагенскийдиҥ айтканыла, Мария «кин-энениҥ болужын некебеген, Бойы чыгараачы да, чыгаруга јалчы да болгон, оныҥ учун јаш Балазына быйанду кичееш эдет». Ол Христостыҥ чыкканы Иосиф Саломея деп кин-энени экелгелекте болгон деп бичиген. Бу ӱй кижи кырачы ла Марияныҥ тӧрӧӧни деп адалат, башкарып айтса, Давид каанныҥ угынаҥ чыккан.
Христостыҥ чыккан кӱни (Максимианныҥ кафедразы, слонныҥ сӧӧги, 550 јыл)
IV чакка јетире Кӱнчыгыштыҥ христиандары Рождествоны темдектебеген, нениҥ учун дезе озогы Заветтиҥ кӧрӱми аайынча чыккан кӱн — ол кыйын-шыраныҥ башталганы деп бодогон[5]. Иудей јаҥында чыккан кӱнди сӱӱнчилӱ темдектеери јаҥду эмес улустыҥ кылыгын ӧткӧнӧри деп бодолгон, темдектезе, Библияда Иосиф Прекрасныйдыҥ тӱӱкизинде фараон чылап. Је Галилейдиҥ башкараачызы Ирод Антипа «бойыныҥ чыккан кӱнине учурлай, бийлерине, муҥ черӱниҥ јаандарына ла Галилейдиҥ башчыларына той-јыргал эткен».
Озогы христиандарга јаҥ ӱредӱзи аайынча Аргадаачыныҥ кыйын-шыразын ла ӧлгӧнин јыл сайын эске алынары (Пасха) ла Оныҥ тирилгенин неделе сайын эске алынары јаан учурлу болгон.
Христиандар Иисус Христосты Ол кижи болуп чыкканынаҥ ала Кудай деп бодойт, оныҥ учун Оныҥ крещениезин Богоявление деп адаган.
IV чакка јетире Крещение ле Христостыҥ Чыкканы кочкор айдыҥ 6 кӱнинде кожо темдектелген. Бу кӱнде Христостыҥ Иорданда крещение алганын ла Оныҥ чыкканын эмес, је волхвтардыҥ бажырганын, Кана Галилейскийде тойдо сууны чеген эткенин, кӧп албатыны тойындырганын (Африкан Серкпеде) — Аргадаачыныҥ Кудайлык кӱчин кӧргӱскенин эске алынгандар[6].
Феодор (Смирнов) епископтыҥ айтканыла, Кӱнбадышта Иисус Христостыҥ чыккан кӱнин јаҥар айдыҥ 25 кӱнинде темдектеери Климент Александрийскийдиҥ ӧйинде (II чактыҥ учы — III чактыҥ бажы) кочкор айдыҥ 6 кӱнинде Богоявлениени темдектеериле кожо болгон[7]. М. Н. Скабалланович профессордыҥ айтканыла, Христостыҥ Чыкканыныҥ байрамын Крещениениҥ байрамынаҥ озо баштап Рим серкпезинде IV чактыҥ баштапкы јарымында айрыган.
Јаҥар айдыҥ 25 кӱнин «Христостыҥ Иудей Вифлеемде чыкканыныҥ» кӱни деп озо баштап 354 јылдыҥ Рим Хронографында темдектелген[8]. Бу Хронограф 336 јылдыҥ кӱнтизӱзине тайанган. Ол ок кӱнде анда Јеҥдиртпес Кӱнниҥ Чыккан кӱнине (Dies Natalis Solis Invicti) учурлалган одус абралу јарыштарла кожо Римниҥ эл-јон байрамы темдектелген. Бу байрам ӧскӧ рим кӱнтизӱлеринде эске алынбаган. Мындый оройтыган кереечи Рождество Никей соондогы байрам болгон деп шӱӱлтеге экелет. Бу байрам 274 јылда Аврелиан император тургускан јаҥду эмес байрамга удура ла каруу эдип тургузылган[9].
Орус православный серкпениҥ байрамдарыныҥ тизӱзинде Рождество Пасханыҥ кийнинде экинчи јерде турат. Оныҥ алдында 40 кӱнниҥ рождество бай тудуш (орозо, пост) ӧбӧкӧ-праотецтердиҥ неделези, адалардыҥ неделези, Рождествоныҥ алдындагы аҥылу суббоды, предпразднство ло рождественский сочельник ӧдӧт, оноҥ Рождество попразднестволо ло святкаларла улалат.
Бу кожоҥдордо (трипеснцтерде ла канондордо) Кудайдыҥ Сӧзиниҥ кижи болуп чыкканы Оныҥ «јоголоры» (кенозис), Оныҥ јабызы болуп, Ого бир аҥылу Крест болгон деп тӧс теология шӱӱлте кӧргӱзилген. Бу баштапкы Крест калганчы Кресттеҥ (Распятиенеҥ) јеҥил эмес болгон болор. Кудайдыҥ Уулы, кижи болуп чыгып, кижиниҥ бӱдӱминиҥ «тобрагын» алынат, «јалчыныҥ» кеберин алынат[10].
Христостыҥ Чыкканыныҥ мӱргӱӱли ӧскӧ он эки байрамныҥ мӱргӱӱлдеринеҥ тыҥ башка. Темдектезе, байрамныҥ алдындагы тӱнги мӱргӱӱлге јаан повечерие (Богоявлениениҥ алдындагы чылап) кирет, Јаан вечерняныҥ ордына (ӧскӧ он эки байрамдагы чылап).
Христостыҥ Чыкканыныҥ байрамында православныйлар бой-бойын «Христос чыкты!» деп эзендежет, каруузына — «Мактайдыс Оны!» деп айдат.
Александр I-чиниҥ јакарузына келиштире, Орус православный серкпе 1814 јылдаҥ ала Рождество кӱнинде «Серкпе ле Россий державаныҥ галлдардыҥ ла олорло кожо јирме калыктыҥ табаруунаҥ аргаданганын» база темдектейт.
↑Часть поместных православных церквей, включая Русскую, для литургических целей продолжают использовать юлианский кӱнтизӱ; в XX—XXI веках Јаҥар айдыҥ 25 кӱни по юлианскому календарю соответствует Чаган айдыҥ 7 кӱни по григорианскому.
↑Большинство поместных православных церквей в 1920-х годах (или позднее) перешло на новоюлианский кӱнтизӱ.
Покровский Н. В. Евангелие в памятниках иконографии: преимущественно византийских и русских. М., 2001.
Рождество Христово / Ю. И. Рубан, М. В. Гринберг (византийская и древнерусская иконография), А. В. Пожидаева (западноевропейская иконография) // Пустырник — Румчерод [Электронный ресурс]. — 2015. — С. 598—599. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 28). — ISBN 978-5-85270-365-1.