Тадыев, Павел Егорович
| Павел Егорович Тадыев | |
|---|---|
 | |
| Чыккан ӧйи | 1926 јыл чаган айдыҥ 6-чы кӱни |
| Чыккан јери | Эмери јурт, Майма аймак, Ойрот автоном область (эмдиги Алтай Республика), СССР |
| Божогон ӧйи | 1998 јыл тулаан айдыҥ 31-чи кӱни |
| Божогон јери | Горно-Алтайск кала, РСФСР, СССР |
| Иш-тоштыҥ бӱдӱми | билимчи |
Тадыев, Павел Егорович (1926 јыл чаган айдыҥ 6-чы кӱни, Эмери јурт, Майма аймак, Ойрот автоном область (эмдиги Алтай Республика), СССР — 1998 јыл тулаан айдыҥ 31-чи кӱни, Горно-Алтайск кала, РСФСР, СССР) – тӱӱки-билимчи, тӱӱкилик билимдердиҥ баштапкы кандидады, Туулу Алтайда тӱӱкилик билимдердиҥ тӧзӧӧчизи[1]. Сӧӧги иркит.
Биографиязы
Павел Егорович Тадыев 1926 јыл чаган айдыҥ 6-чы кӱнинде јаан эмес Эмери деп јуртта, Майма аймакта, Ойрот автоном областьта чыккан. Энези Прасковья Ивановна Куранаковтордоҥ (сӧӧги мундус), адазы Егор Семенович иркит сӧӧктӱ. 1937 јылда «албатыныҥ ӧштӱзи» деп репрессияга алдырган, бир јылаҥ ол божогон. Энези балдарын јаҥыскан чыдаткан. Павел јӱк ле он бир јашту болгон[2].
Эмериде јети классту школды једимдӱ божоткон.
Ӱредӱзи
1938 јылда П. Е. Тадыев Ойротский педагогический училищеге кирген[3]. Педагогический училищениҥ биринчи курсын божодоло, ол баштамы класстыҥ ӱредӱчилер белетеер алты айдыҥ курстарын база божоткон, бир кезик ӧйгӧ Агайрыныҥ баштамы школында иштеген. Ойрот училищени Павел Егорович јуу башталара божоткон.
1941 јылда об беш јашту ӱреӱчини областыҥ ӱредӱлик бӧлӱги оны Јаш-Турада учительский институтта ӱредӱге ийген.
К. Либкнехттиҥ институды
1941 јылда Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган, Горно-Алтайск јаар К. Либкнехттиҥ аыла адалган Московский пединститут эвакуацияга келген, јарлу-тюрколог Н. А. Баскаковтыҥ баштаҥкйыла ойрот отделение ачылган. Павел Егорович биринчи ле семестрдыҥ кийнинеҥ Бийский учительский институттаҥ Московский институттыҥ орус тил ле литературыаныҥ факультединиҥ ойротский бӧлӱгине кирген. 1943 јылда пединститут эвакуациянаҥ горно-алтайский студенттердиҥ наборыла кожо Москвага бурылган.
Ижи-тожы
1945 јылда Павел Егорович Туулу Алтайга орус ла алтай тилер ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп јанган. Ильинка јуртта Шабалин аймакта јети класс ӱредӱлӱ школдо иштеген, оноҥ орус тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп, Ойрот педучилищениҥ заочный бӧлӱгинде иштеген, Майма аймактыҥ албаты ӱредӱлигиниҥ бӧлӱгинде баш инспектор болгон[4].
1947 јылда эки јыл ӱредӱчи болгон кийнинде ол Ленинградта СССР билимдик Академиязыныҥ Институт этнографииниҥ аспирантуразына кирген. Оныҥ билимик башкараачызы јиит билимчи-алтаист Леонид Павлович Потапов болгон. Л. П. Потаповло ол узак јылдарга најылашкан. П. Е. Тадыев уулын да нӧкӧриниҥ адыла адаган. Аспирантурада ӱренип тура П. Е. Тадыев билим ижиниҥ ууламјызын, алтайлардыҥ социально-политикалык ла этникалык тӱӱкизин шиҥдеерин талдап алган.
1951 јылда «Процесс национальной консолидации алтайцев в условиях социализма» деп темала диссертациязын корулап, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады деп билимдик степень алган. Горно-Алтайскта Алтайский учительский институттыҥ основы марксизма-ленинизма деп кафедразына иштеп келген[4].
Профессионал ла билимдик карьеразы
П. Е. Тадыевтиҥ бастыра иштеген ӧйин тоолой кӧрзӧ, эки бӧлӱк: билим-таскадары ла тергеелик-политикалык иш[5]. Башка-башка ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайский тӱӱки, тил ле литератураныҥ билимдик-шиҥжӱ институдында тӱӱкиниҥ секторын башкарган.
1956 јылдаҥ ала 1964 јыларга јетире ол Горно-Алтайский горком КПСС ла Горно-Алтайский автоном областа обком КПСС-тыҥ секретари болгон.
- Тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады
- Горно-Алтайский тӱӱки, тил ле литературыаныҥ билимдик-шиҥжӱ институдында башкараачызы
- Тӱӱки-филологиялык факультеттиҥ билимик иш аайынча проректоры, декан,
- Горно-Алтайский государственный педагогический институттыҥ тӱӱки кафедразыныҥ башкараачызы, доцент,
- Горно-Алтайский пединститутта (1951–1952 јылдарда, 1956 јылда, 1964–1973 јылдарда, 1978–1988 јылдарда) таскадаачы, тӱӱки кафедраныҥ јааны, тӱӱкилик-филологичялык факультеттиҥ деканы, билимдик иш аайынча проректор, КПСС тӱӱкизиниҥ кафедразыныҥ доценти[6].
Туулу Алтайдыҥ регионал тӱӱки билими ӧзӧринде Павел Егорович јаан учурлу иш эткен. Билимчи отечественный ла регионал тӱӱкиде Туулу Алтайдыҥ калыктарыныҥ тӱӱклик јолын шиҥдеген, Россияга киргенинеҥ ала, кийнинде келген тӱӱкичилерге билим шиҥжӱлерде тематиканы элбеткен<refТадыев П.Е. Культура и религиозные воззрения</ref>.
Билимдик ижи
П. Е. Тадыев регионныҥ билимдик ижиниҥ тӧс јери болгон. Ол кӧп тоолу конференциялар, диспуттар, симпозиумдар ла ӧскӧ билимдик керек-јарактарды ӧткӱретен, бир канча Калыктар ортодо тӱӱкилик конгресстер ле текшисоюзный билим конференцияларда турушкан[7].
Оныҥ иштерин СССР билим Академия ла Сибирдиҥ билим телекейинде тыҥ баалаган. Оныҥ нӧкӧрлӧриниҥ тоозында јарлу билимчилер – академиктер Л. П. Потапов, Н. А. Александров, А. П. Окладников, Е. Н. Мешалкин ле о.ӧ. болгон[8].
П. Е. Тадыевтиҥ ондор тоолу билимдик иштери тӧс лӧ јербойыныҥ билимдик изданиелеринде чыккан.
- «Поворотный пункт в истории Горного Алтая»[9] деп эҥ ле учурлу ла јарлу ижи болгон, ставшая научным обоснованием вхождения региона в состав России.
- Оныҥ баштаҥкайыла Себиниҥ боочызында Туулу Алтай Арасейге киргениниҥ 200 јылдыгына учурлай кереес-монумент тургузылган.
- П. Е. Тадыев Алтай Республиканыҥ элбек jетирÿлер эдер аргалары (СМИ) газет, журналдарда регионал тӱӱки керегинде кӧп бичийтен.
- Туулу Алтайдыҥ школдорына керектӱ тӱӱкиниҥ аайынча учебниктер тургускан.
- Областыҥ «Знание» обществозыныҥ председатели болуп, улустыҥ алдына международный отношениелерле лекциялар кычыратан.
Билимде, ӱредӱликте ижиле коштой јаан элјондык иш ӧткӱрген:
- Горно-Алтайск каланыҥ албаты совединиҥ депутадына эки катап талдалган.
- 1959–1964 јылда общественный научно-исследовательский институт Туулу Алтайда производительный кӱчтердиҥ ӧзӱмин шиҥдеери аайынча.
Мындый кӧп элјондык иш ого докторский диссертациязын бичиирге буудак болгон.
Павел Егорович јаан духовно-нравственный потенциалду кижи болгон. Ол сӱрекй кӧп билгирлерлӱ, компетентный, эрудит, пунктуальный, организованный, јалакай, чындык, јашы кылыкту кижи болгон. П. Е. Тадыевтиҥ билгирлерин, тӱӱкилик эрудициязын коллегалары ла студенттер бийик баалайтан. Кеберкек, кокырчы, јалакай, улуска тӱрген јарай беретен: билимдик коллективте, экспедицияларда, конференцияларда, симпозиумдарда[10].
Билези
П. Е. Тадыев билезинде балдарына ӱренер, бийик ӱредӱ алар, билимдикле јилбиркеери керегинде улай айдатан. Оныҥ тун кызы Галина Павловна эки бийик ӱредӱ алган, кичӱ кызы Светлана Павловна Беловолова педагогикалык билимдердиҥ докторы, профессор, Новосибирскте тергеелик педагогикалык университетте педагогический факультеттиҥ деканы болгон. 1988 јылда П. Е. Тадыев пенсияга чыгып, Павел деп таадазына тӱҥей адаган баркызын тазыктырган[4].
Павел Егорович Тадыев 1998 јылда тулаан айдыҥ 31-чи кӱнинде Горно Алтайскта јада калган.
Кереес
- Тадыев Павел Егоровичтиҥ адыла Эмериде баштамы школды адаган. Алтай Республиканыҥ Эл-Курултайыныҥ № 15-66 темдектӱ от 2000 јылда чаган айдыҥ 27-чи кӱнинде чыккан јакааны аайынча јӧатӧлгӧн[11].
Кайралдары
Узак јылдарга эрчимдӱ ижи учун медальдарла кайралдаткан[4]:
- «Солокту јерлердде эрчимдӱ ижи учун» медаль
- «В. И. Ленинниҥ 100 јажына учурлай једимдӱ ижи учун»
- «Албаты ӱредӱликтиҥ отличниги» темдек
- КПСС ЦК-ныҥ кӱндӱлӱ кайралдары
- СССР ла РСФСР-дыҥ ӱредӱлик министерствозыныҥ кайралдары
- «Знание» обществоныҥ Башкарузыныҥ кӧп тоолу кайралдары
- Јербойыныҥ партийно-советский органдарыныҥ кайралдары.
Литература
- Павел Егорович Тадыев, газеты «Звезда Алтая» и «Алтайдыҥ Чолмоны» за 1992 г.) / Н. О. Тадышева
- Павел Егорович Тадыев : ученый и гражданин / Л. В. Кыпчакова // Мир Евразии ...
Онойдо ок кӧр
Ајарулар
- ↑ История института
- ↑ Тадыев П.Е. Хронограф
- ↑ ГАПК.Наша гордость
- ↑ 1 2 3 4 Тадыев П.Е. Историко-Архивный путеводитель
- ↑ Имидж-каталог ОББО ИНИОН РАН
- ↑ УРАЛО-АЛТАЙСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
- ↑ Тадыев П.Е., БНУ РА
- ↑ Киберленинка. Тадыев П.Е.
- ↑ Звезда Алтая.Летописец национальной консолидации
- ↑ «Государственный архив Республики Алтай»
- ↑ К 95-летию Павла Егоровича Тадыева. ВК.