Алтайда Марс

Алтайда Марс (Кызыл-Шыҥ ӧзӧк)
орус. Алтайский Марс (урочище Кызыл-Чин)
Эҥ бийик точка
Эҥ бийик точка	1970 м
Турган јери
50°04′29″ с. ш. 88°23′21″ в. д.
Ороон	Россия
РФ субъекти	Алтай Республика
Алтайда Марс (Кызыл-Шыҥ ӧзӧк)
Алтайда Марс (Кызыл-Шыҥ ӧзӧк)

Алтайда Марс Кызыл-ш-Шыҥ ӧзӧк (орус. Алтайский Марс, урочище Кызыл-Чин) — ар-бӱткенниҥ кереези Кош-Агаш аймакта Алтай Республика, Марс планетаныҥ пейзажтарына тӱҥейлеп бу јерди туристтер «Марс» деп адаган. Јердиҥ окылу ады — Кызыл-Шыҥ ӧзӧк.

Этимологиязы

«Кызыл-Шыҥ» тӱрк сӧс «кызыл» — орус. красный и «чин/шын» — глубокий ров между двух крутых гор, топоним «красное ущелье». Ӧнойдо кызыл шыҥ ол тереҥ ӧзӧк, .

Географиязы

Кызыл-Шыҥ ӧзӧк Чаган-Узун јурттыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, 9 километр кире јерде, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1800—1970 метр бийикте јадат. Кызыл-Шыҥ ла Чаган-Узун деп суулар агып јаткан ӧзӧктӧ, Монголияныҥ кыйузынаҥ 60 километр јетпей јӱрӱп.

Ӧзӧктӧ альпий микроклимат. Јаскыда тӱште температура +28 °C једер аргалу, је тӱнде температура тыҥ јабызайт. Кандык ла кӱӱк айда мында айылдыҥ эчки койын кабырадылар.

Геологиялык темдектери

Табылганы

Ӧзӧктиҥ геологиялык тӱӱкизи јебрен чакта болгон Чуйдыҥ кӧлиле тудуш, ол мӧҥкӱлер тыҥыда кайыларда бӱткен. Бу кӧлдиҥ тӱбине миллион јылдарга отложениелер јуулган:

• Кызылгир свита — палеонтологический отложениелердиҥ комплексы калыҥы 50 метр;
• Позднемеловый пласттар — 70 миллион јашту;
• Миоценовый отложениелер — 23-теҥ 5 миллион јылга јетире.

Минералдарыныҥ тизими

Кырдыҥ породаларыныҥ башка-башка ӧҥдӧри химический составынаҥ камаанду:

• Кызыл ӧҥдӧр — оксид железа;
• Кыскылтым ла кубакай чаҥкыр-сиреневый — марганецтиҥ ;
• Сары — хромныҥ кошмокторы;
• Јажыл, чаҥкыр, фиолетовый — башка-башка минералдар.

Бу јерде аргиллизиттер минералдарлу каолиниттиҥ группалары, кварц, гидрослюдалар ла хлориттер.

• 
• 
• 
• 

Турист объекттер

Марс-1

Баштапкы эмеш јуук зона, ады «Марс-1». Мында сары ла кыскылтым ӧҥдӧр кӧп. Кӧӧлӱктӱ једер арга бар. Мында турист тӧс јер бар, амыраар инфраструктуралу.

Марс-2

Экинчи зона кайда да 2,5—3 километр сууныҥ агынын ӧрӧ Марса-1 зонанаҥ. Јаркынду ла башка-башка кызыл ла јӱзӱн-јӱӱр ӧҥдӧр.Јаҥыс ла јойу једер.

Марс-3

Једерге кӱч зона, Чаган-Узун сууныҥ оҥ јарадында. Мында столбы выветривания ла јебрен геологиялык образованиелер.

Шиҥдегениниҥ тӱӱкизи

Билим шиҥжӱлер

Озо ло баштап ӧзӧктӧ улус малын кабырган, Топографтар алтайлап Кызылшыҥ адынаҥ улам «урочище Кызылчин» деп бичиген карталарда. Оноҥ геологтор эки участокко бӧлиген — «Кызылчин-1» ле «Кызылчин-2».

Јарлалганы

«Алтайский Марс» деп бу јерди Том-Тураныҥ геолог-студенттери мында практика ӧдӱп тура адаган. Туристтерге бу јерди Клуба путешествий Siberian Expeditions 2012—2013 јылдарда јарлаган.

Археологиялык учуры

Бу ӧзӧктӧ лӧ, оны айландыра јерлерде В урочище и его окрестностях обнаружены следы древних поселений:

• Петроглифтер Кызыл-Шыҥ сууныҥ јарадында;
• Јебрентӱрк кургандар ӧзӧкко барып јатса;
• Окаменелостьтор јебрен моллюсктар ла ӧзӱмдер.

Туризм

Једер јол

Чуйдыҥ трагыныҥ 864-чи километртында ӧзӧктӧ. Јуук ла деген јон јаткан јер — Чаган-Узун јурт. Марса-1 јетире кӧӧлӱктӱ једер арга бар, арткан зоналарга — јаҥыс ла јойу.

Турист инфраструктура

• Турист тӧс јерде агаш туралар ла алтай айылдар;
• Кӧӧлӱктердиҥ парковказы;
• Сувенирлерлӱ лапкалар;
• Кызыл-Шыҥ сууны кечире кӱр.

Јарамыкту ӧй

Тӱште келип кӧрзӧ јакшы, јердиҥ јӱзӱн-јӱӱр ӧҥдӧри јакшы кӧрӱнер. Турист сезон кӱӱк айдаҥ сыгын айга јетире болот.

• 

  Чаган-Узун (јурт)

• 

  Чаганузун (суу)

• 

  Марс-2 јаар јол

• 

  Марс-3 Алтай

Культурада

Алтайда Марс јилбиркеткен:

• Фотосъёмкалар;
• Билимдик экспедициялар;
• Турист маршруттар;
• Геологияла ӱредӱлик программалар;
• Этнофестиваль "Тертпек" Алтайда Марста.

Экологиялык айалга

Бу ӧзӧккӧ туристтердиҥ келижиле колбой уникал экосистемазы ла геологиялык образованиелерди келер ӱйелерге корулап артырар сурак турат.

Ајарулар

Литература

• Гусев А.И. Минерагения и полезные ископаемые Республики Алтай: монография; ГОУВПО «Алтайская гос. академия образования имени В.М. Шукшина». Бийск, 2010. - 382 с.
• Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1979 г.
• Девятков А. Г. Кайнозойские отложения и неотектоника Юго-Восточного Алтая. — Новосибирск: Наука, 1975.
• Окишев П. А. Динамика оледенения Алтая в позднем плейстоцене и голоцене. — Томск: Изд-во Том. ун-та, 1982.

Тайантылар

• Алтайский Марс и Чуйский тракт за 2 дня в мини-группе (ја. эм.). Tripster. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 8 кӱни, 2025.
• Экскурсия на Алтайский Марс и Гейзерное озеро 2024 (ја. эм.). Каро Алтай. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 8 кӱни, 2025.