Јыл

Рувики сайттаҥ
Бу терминде ӧскӧ учурлар база бар, кӧр Јыл (учурлар).

Јыл (орус. год) — система тыштында ӧйди кемјиир единица, кӧп культураларда јас, јай, кӱс, кыш бир катап эбиргени бир цикл болот. Кӧп саба ороондордо кӱнтизӱ јыл 365 ол эмезе 366 конок болот, 12 ай, јыл чаган айдыҥ 1-чи кӱнинеҥ башталат, јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнинде божойт. Эмдиги ӧйдӧ јыл ӧйлик темдектер (орус. временная характеристика) планеталар јылдыстарды айландыра планетарный системаларда айланат, темдектезе Јер Кӱнди айланат[1].

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јыл «орус. год» Ӱлекер:Lang-x-slav (ср. Ӱлекер:Lang-cu «время, год»). Лексема *godъ айса болзо Ӱлекер:Lang-x-slav деп сӧстӧҥ — «угождать, удовлетворять» келген. Оныҥ учун *godъ кӧп сабада «случай, повод, подходящее время» деп учурлу болуп, оноҥ кийнинде ӧй деген учуры арткан (орус. «время вообще»). Кӧп тоодо јылдар («лет») орус тилде (Јебренорус тил) XI чактаҥ ала эскиславян тилле (Старославянский язык) сӧс Ӱлекер:Lang-cu2 — «время вообще», «јыл», «јай (јылдыҥ ӧйи)».

Астрономиялык ла кӱнтизӱ јылдар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Астрономиялык јылдыҥ тӧзӧлгӧзи кажы ла катап айланып турган астронимиялык бой-бойыла колбулу темдек, Јердиҥ Кӱнди айландыра орбитальный айланганы. Бу ӧй конок (Вещественное число) болот, ол бӱдӱн коноктыҥ толо тоозы эмес. Кӱнтизӱ јыл, јаҥыс бӱдӱн коноктордыҥ бӱдӱн тоозы болор керек — ээлемниҥ чокум ижине керектӱ.

Астрономиялык јылдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Астрономияда тузаланып турган јылдар

  • Тропический јыл — Кӱнниҥ орто экватериальный барганы (орус. среднего экваториального Солнца)[2], оныҥ (орус. тропический долготазы) 360 Градуска кӧптӧйт, 1 эбиргенине. Бу ӧйдӧ јас јайга солынат, кӱс кышка.
  • Сидерический јыл — орбитальный ӧй, кыймыктабай турган јылдыстарга кӧрӧ, Јер Кӱнди айланганы (орус. инерциальная система отсчёта) (орус. неподвижных звёзд)[3].
  • Аномалистический јыл — Јердиҥ относительный точкаларга кӧрӧ эллиптический орбитазын айланганы, апсидтер деп адалат. Перигелий — Јер Кӱнге эҥ јуук болгоны (2011 ј. чаган айдыҥ 3-чи кӱни), Афелий — Јер Кӱннеҥ эҥ ырааак болгоны (2011 ј. јаан изӱ айдыҥ 4-чи кӱни)[1]. Аномалистический јылды перигелийдиҥ ортозында ӧткӧн ӧй деп чотолот[3]
  • Улуу јыл (Драконический) — ортогы Кӱнниҥ айдыҥ орбитазыныҥ (орус. узел)и ӧткӱре барганы.[3]

Онойып, аномалистический, тропический, ле улу јылдар неинерциальный системалардыҥ чотолгонына кирет.

Кӱнтизӱ јылдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс бӱк: Календарный год

Кӱнтизӱ јыл Григориан ла Юлиан кӱнтизӱлерде јылда 365 кӱн болот, високосный эмес јылда 366 кӱн. Орто јылдыҥ улалганы 365,2425 кӱн, григориан кӱнтизӱ 365,25 суток — юлианскийле.

Кӱнтизӱ јыл Ислам кӱнтизӱде 353, эмезе 354 кӱн 355 суток — 12 ай. Орто јылдыҥ улалганы — 354,37 суток, тропический јылга кӧрӧ ас, оныҥ учун мусульман байрамдар јылдыҥ туркунына јыла берет.

Кӱнтизӱ јыл Еврей кӱнтизӱде 353, 354 ол эмезе 355 кӱн тегин јылда 383, 384 ол эмезе 385 кӱн високосный јылда. Орто јылдыҥ улалганы — 365,2468 суток, тропический јылга јуук.

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӧйди јебрен чактардаҥ ала кемјиген, бир ле ӧйдӧ болгоны, ойто такып-такып болуп турза. Кӱн ле тӱн солынганы — бир конок, айдыҥ јаҥырганы ла эскиргени (Айдыҥ фазалары) — айлар (месяцы), јастаҥ јайга, кӱстеҥ кышка — јылдар. Ӧйди кемјиирге улус кӧп аргалар тапкан. Улус нени тӧзӧлгӧдӧ алган, ондый кӱнтизӱлер эдилген.

Јебрен чактардаҥ ала кижи, канайып чике ӧйди кемјирине, јылдардыҥ чодын, ар-бӱткенниҥ база катап бир ле ӧйдӧ, солынарын, системага кийдирип, экинчиде, ӧйдиҥ бӱдӱн ле оныҥ ӱлелген бӧлӱктерине чокум ла бой-бойыныҥ кийнинеҥ барарын, кажы ла јыл ар-бӱткенде болуп турганын система эдип, бир бӧлӱк ӧйдӧ айдыҥ-кӱнниҥ солынганы, ар-бӱткенде солынтылар, чотолып ар-бӱткендик айалгаларга келижип турар учурлу. Јылтоолошты качаннаҥ ала баштаары учурлу болгон. Баштап тарый јаан учурлу событие, јӱрӱмде, улус общностьто болгон керектер алынатан (точка отсчета летоисчисления)[4].

Коноктордоҥ камаанду јылдардыҥ узуны

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • 346,620047 — Улу јыл (орус. драконический год), ӧйдиҥ ӱзӱги, Кӱнниҥ кайра Айдыҥ орбитазыныҥ узелине эбиргени.
  • 353, 354 эмезе 355 — високосный эмес јылдардыҥ улалганы кезик ай-кӱн кӱнтизӱлерде (орус. лунно-солнечных календарях).
  • 354,37 — Айдыҥ јылы (лунный год), 12 ай; орто јыл айдыҥ кӱнтизӱзинде (орус. лунных календарях).
  • 365 — високосный эмес јыл кӧп саба кӱнниҥ кӱнтизӱлеринде (орус. солнечных календарях); 31 536 000 секунда.
  • 365,242199 — Орто тропикалык јыл эклиптиканыҥ ӱзе точкаларын ортолоткон ӧйдиҥ ӱзӱги, Кӱн јердиҥ эклиптиказына кӧрӧ (экваторго) кайра эбиргени 2000 јылда.
  • 365,24220 — орто тропикалык јыл чакта (эпоху) 1900,0.
  • 365,24222 — орто јылдыҥ улалганы Јаҥы юлиан кӱнтизӱде.
  • 365Ӱлекер:Frac ≈ 365,24242 — орто јылдыҥ улалганы Иран кӱнтизӱде, Омар Хайямныҥ иштериле.
  • 365,2424 — Јаскы тӱн ле тӱш тӱҥейлешкени (равноденствие) орто интервалы чактыҥ 2000 јылында.
  • 365,2425 — орто јылдыҥ улалганы Григориан кӱнтизӱде.
  • 365Ӱлекер:Frac = 365,25 — Юлианский јылда, Юлиан кӱнтизӱде ортојылдык 31 557 600 секунд СИ, јаркынду јылда тузаланат (орус. световой год). Юлианский јылдарда узак јӱрер радионуклидтердиҥ периоды период полураспада, онойдо ок периоды обращений небесных тел.
  • 365,2564 — Јылдыстык јыл (Сидерический)- орбитальный ӧй, кыймыктабай турган јылдыстарга кӧрӧ, Јер Кӱнди айланганы.
  • 365,256898326 — Гаусс јыл (Гауссов год), период айландыра орбитада 1 радиус (Астрономическая единица) айланганы, материальный точка кичинек (малой массой) точечный объектти айландыра эбирет 1 (Солнечная масса).
  • 365,259641 — аномалистический јыл, орто ӧйдиҥ ӱзӱги Јердиҥ эки перигелийди ӧткӧни.
  • 366 — Високосный јыл кӧп саба кӱнниҥ кӱнтизӱлеринде; 31 622 400 с.
  • 383, 384 или 385 — високосный јылдыҥ улалганы кезик ай-кӱн кӱнтизӱлерде.
  • 383,9 — 13 ай; високосный јыл кезик ай-кӱн кӱнтизӱлерде.

Бу определениелерде 1 конок 86 400 (24×60×60) с, секунд единица болуп јат (Международная система единиц|СИ), атомный стандартка кирген, ӧскӧ кандый бир астрономиялык периодторло тудуш эмес.

«Јыл» деп сӧсти тузаланганы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јыл деп сӧс (год и лет) јӱс тооныҥ ичинде:

  • биринчи онјылдыкта, 5 јылга јетире: 1 јыл, 2 јыл, 3 јыл, 4 јыл; 5-теҥ 10-го јетире: 5 јыл, …, 10 јыл;
  • экинчи онјылдыкта: 11 јыл, 12 јыл, …, 20 јыл;
  • алтай јылдарда эки јара деп темдектелбей, бир ле јыл деп сӧсти тузаланат.

Оноҥ ӧскӧ онјылдык орус. десятилетие (декада), јӱсјылдык (век) ла муҥјылдык (тысячелетие). «Полугодие» ле «кварта́л» деп ӱлелген тоолорлузы јок[5].

Ӱзеери тузаланары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Фискальный јыл[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс бӱк: Финансовый год

Фискальный (финансовый) јыл — јылдыҥ ла тургузып турган финансовый кӧргӱзӱлер ле Финансовый турулталардыҥ чодын табыштырары, бизнес ле ӧскӧ организацияларга керектӱ. Кӧп ороондордо јасактар бар мындый чодын табыштырарын кажы ла он эки ай бажынаҥ эдер. Финансовый јыл кӱнтизӱ јылла тӱҥей болбос, је Россияда фискальный јыл кӱнтизӱ јылла тӱҥей[6].

Ӱредӱлӱ јыл[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс бӱк: Учебный год

Ӱредӱлӱ јыл ӱренер заведениелерде ӱренерин башкарарга, цикличный учебный процесс эдип. Ӱредӱлӱ јылдыҥ туркунына школдыҥ бир клазында ӱренери, ВУЗ-тыҥ бир курсында эмезе орто ӱредӱлӱ заведениеде. Кӧп сабаа ӱредӱ эрте кӱсте башталып, эрте јайда токтойт. Ӱредӱлӱ јыл ӱренер ле каникул ӧйлӱ. Ӱредӱлӱ јылдарды ӱредӱлик программаларды тургусса чотко алат.

Астрономияда[тӱзедер | кодты тӱзедер]

«Јыл» јаҥыс ла Јер деп оҥомолго эмес, онойдо ок Орчылаҥныҥ ӧскӧ дӧ объекттерине келижет. Темдектезе, Кӱнниҥ системазы Галактиканы (Млечный Путь) бир айланып келген ӧй, галактикалык јыл деп адалат. Сидерический периодты база јыл дежет, кандый бир теҥериде телоныҥ, марсиан јыл, юпитериан јыл ла о.ӧ.

Јаркын јыл — система тыштында ыраагын, узунын кемјиир единицалар, мында кӧргӱскен кемјиир единицалардаҥ башка, бир јылга јаркын ӧткӧн јолы.

Ӧскӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӧп тоолу явлениелер бар, јылдыҥ ла болуп турар. Темдектезе, кирӱ суу (половодье), ӧзӱмдер чечектежи, кеткин куштар учужы, јӱзӱн-башка керек јарактар ӧткӱрери. «Сезон» деп сӧслӧ темдектелет, спортлык сезон, телесериалдар кӧргӱзер сезон, театрал сезондор.

Онойдо ок кӧр

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1 2 Витковский В. В., Прозоровский Д. И. Год // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  2. ↑ (Среднее экваториальное Солнце) — кӧрӱнбес небесный сфераныҥ точказы, бир ле кеминде экваторло Кӱн эклиптика јаны јаар барат, онойып јаскы равноденствиеде бу точка Кӱнниҥ ӧзӧгиле (орус. центром истинного Солнца) биригет.
  3. ↑ 1 2 3 Аллен К. У. Астрофизические величины. — Москва: «Мир», 1977. — С. 28. Архивная копия от 16 кандык ай 2018 на Wayback Machine Архивированная копия (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2018. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2018 јыл.
  4. ↑ Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука. Гл. ред. физ.-мат. лит., 1990. — С. 7—9. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
  5. ↑ Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации Архивная копия от 2 кӱчӱрген ай 2013 на Wayback Machine. Утверждено Постановлением Правительства РФ от 31 октября 2009 г. № 879.
  6. ↑ Thomson ONE Banker, Thomson Reuters Datastream and individual companies. FT UK 500 2011 (PDF) (31 тулаан ай 2011). Дата обращения: куран айдыҥ 14 кӱни, 2012. Архивировано кандык айдыҥ 6 кӱни, 2012 јыл.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Јыл&oldid=384751"