Айдыҥ фазалары

Рувики сайттаҥ
  1. перенаправление Шаблон:Выверенные статьи
Јердиҥ системазы — Ай — Кӱн. Айды, Јерди айландыра јолында, Кӱн јарыдат, ол бойы јарытпай јат; 1 — јаҥы Ай, 3 — баштапкы тӧрт јарымы, 5 — толун Ай, 7 — калганчы тӧрт јарымы

Айдыҥ фазалары (орус. Фазы Луны) — Айдыҥ Кӱнле јарыткан јердеҥ кӧрӱнип турар келтейи бир айдыҥ туркунына кубулат (јерде улустыҥ кӧрӱмиле). Бир айдыҥ тркунына Айдыҥ фазаларыныҥ солынганын кӧрӧр арга бар, ай јаҥырганы (орус. новолуние), Јаҥы Ай (орус. Молодая Луна), баштапкы тӧрт јарымы (первая четверть), Јаҥырып јаткан Ай (орус. растущая, прибывающая Луна), толун Ай (орус. полнолуние), эскирип јаткан Ай (орус. убывающая Луна), калганчы тӧрт јарымы (орус. последняя четверть) ла эски Ай (старая Луна), оныҥ кийнинде цикл ойтодоҥ башталат[1].

Лимб (астрономия) деп Айдыҥ тегелигиниҥ кӧрӱнип турар кыры (јаны) айдылат.

Айдыҥ терминаторы (Лунный терминатор, астрономия) деп Айдыҥ кӧрӱнер ле кӧрӱнбес келтейлериниҥ кыйузын (граница) айдып јат[1].

Тӧс фазалары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Айдыҥ фазалары. Гимназияларда ӱренер географиялык атласта схема (1898 јыл)
МКС-24-тиҥ экипажы соктырган фотојурук — Јердиҥ горизонтыныҥ ӱстинде эскирген Ай, 2010 јыл
Видеодо кӧгӱзилген, Ай бастыра фазаларын ӧткӧнин — орбитаныҥ бӱдӱми Кӱн бир айдыҥ туркунына Айды башка-башка јанынаҥ јарытканынаҥ камаанду. Камера Айды кӧргӱзет, Јер бу ӧйдӧ алдында планда тӱрген айланат

Айдыҥ фазаларыныҥ солынганы Јердиҥ, Айдыҥ ла Кӱнниҥ бой-бойына удура турала кыймыктанган аайынаҥ камаанду[1].

Бир айдыҥ туркунына Айдыҥ фазалары — ай јаҥырганы (новолуние), Јаҥы Ай (Молодая Луна), баштапкы тӧрт јарымы (первая четверть), Јаҥырып јаткан Ай (растущая, прибывающая Луна), толун Ай (полнолуние), эскирип јаткан Ай (убывающая Луна), последняя четверть и эски Ай (старая Луна) — солынат. Јаҥырып јаткан Ай тушта Айдыҥ тегелиги (диск) бӱдӱнге туйукталат, толун Ай тушта — бӱдӱнге јарыйт. Јаҥырып баштаган Ай (Молодая) ла эски Ай (старая Луна) чичкечек серп бӱдӱмдӱ болот[1].

Айдыҥ циклы солынганын синодический ай (синодический месяц) деп айдып јат. Ол кӱнниҥ кайда да 29,5306 орто коногы болуп, айлык кӱнтизӱлердиҥ тӧзӧлгӧзинде турат. Айдыҥ фазалары солынган циклдардыҥ узуны (продолжительность) тӱҥей эмес, нениҥ учун дезе, Айдыҥ орбитазы эллиптичный (Эллипс)[1].

Ай јанырган кийнинде, кайда да 7 конок ло 10 саат ӧтсӧ, баштапкы тӧрт јарымы (первая четверть) деп фаза башталат. Бу ӧйдӧ Кӱн ле Айдыҥ тегеликтериниҥ (диск) ортозыныҥ толугы 90°, Кӱн Айдыҥ тегелигиниҥ јӱк ле оҥ келтейин јарыдат (орус. Солнце освещает только правую половину лунного диска, при наблюдении из северного полушария Земли) Јердиҥ тӱндӱк полушариезинеҥ кӧрзӧ. Качан Ай Кӱнге чике удура болзо, толун Ай'' (полнолуние) болуп јат. Толун Айдыҥ башталганынаҥ кайда да 14 конок ло 18 сааттыҥ кийнинеҥ, Ай Кӱнге оҥ јанынаҥ јууктайт, Айдыҥ тегелигиниҥ јарыдылган келтейи кичинеерет, табынча Айдыҥ сол келтейи кӧрӱнип баштайт. Ай јаҥырганынаҥ ала 22 (конок) кӱн ле 3 саат ӧтсӧ, Ай калганчы тӧрт јарымы (последняя четверть) тӱн ортозында чыгып, тӱнниҥ экинчи јарымында кӧрӱнип турар. Айдыҥ тегелиги табынча Кӱнниҥ тегелигине оҥ јанынаҥ јууктайт, јаба јетсе, Айдыҥ тегелиги кӧрӱнбей барат. Ай јаҥырганы башталат[2][3][4].

Јердиҥ тӱштӱк полушарийинеҥ Айдыҥ фазаларын кӧрзӧ, олор кӱскӱленип аҥтарылгандый кӧрӱнет (выглядят зеркально перевёрнутыми), Јердиҥ экватор зоназынаҥ кӧрзӧ, — 90 % аҥтарылгандый болот.

Бӱдӱмин горизонтко кӧрӧ ајыктаза
Ады Тӱндӱк
полушарие		 Экватор Тӱштӱк
полушарие
Ӱстӱги
кульминация		 Ай чыгыш Ай чыгыш Ай чыгыш Ӱстӱги
кульминация
Ай јаҥырганы (јурукта 1 темдек) New moon symbol.svg New moon symbol.svg New moon symbol.svg New moon symbol.svg New moon symbol.svg
Јаҥы Ай (2) Waxing crescent moon (fixed width).svg
Waxing crescent moon (fixed width).svg
Waxing crescent moon (fixed width).svg
Waning crescent moon (fixed width).svg
 Waning crescent moon (fixed width).svg
баштапкы тӧрт јарымы (3) First quarter moon symbol.svg
First quarter moon symbol.svg
First quarter moon symbol.svg
Last quarter moon symbol.svg
 Last quarter moon symbol.svg
Јаҥырып јаткан Ай (4) Waxing gibbous moon (fixed width).svg
Waxing gibbous moon (fixed width).svg
Waxing gibbous moon (fixed width).svg
Waning gibbous moon (fixed width).svg
 Waning gibbous moon (fixed width).svg
толун Ай (5) Full moon symbol.svg Full moon symbol.svg Full moon symbol.svg Full moon symbol.svg Full moon symbol.svg
эскирип јаткан Ай (6) Waning gibbous moon (fixed width).svg
Waning gibbous moon (fixed width).svg
Waning gibbous moon (fixed width).svg
Waxing gibbous moon (fixed width).svg
 Waxing gibbous moon (fixed width).svg
калганчы тӧрт јарымы (7) Last quarter moon symbol.svg
Last quarter moon symbol.svg
Last quarter moon symbol.svg
First quarter moon symbol.svg
 First quarter moon symbol.svg
эски Ай (8) Waning crescent moon (fixed width).svg
Waning crescent moon (fixed width).svg
Waning crescent moon (fixed width).svg
Waxing crescent moon (fixed width).svg
 Waxing crescent moon (fixed width).svg

Горизонтко кӧрӧ шиҥжӱлеген бӱдӱми (орус. Наблюдаемая форма относительно горизонта)

  • Ай јаҥырганы (орус. новолуние)
  • Јаҥы Ай (орус. Молодая Луна)
  • баштапкы тӧрт јарымы (орус. первая четверть)
  • Јаҥырып јаткан Ай (орус. растущая, прибывающая Луна)
  • толун Ай (орус. полнолуние)
  • эскирип јаткан Ай (орус. убывающая Луна)
  • калганчы тӧрт јарымы (орус. последняя четверть)
  • эски Ай (орус. старая Луна)

Кажы ла кӱнтизӱниҥ айына бир Јаҥырган Ай келижет. Је кезикте бир айдыҥ туркунына Ай эки катап јаҥырат, ол тушта экинчи Јаҥырган Айды чаҥкыр ай (голубая луна) деп айдат. Шылтагы неде дезе, Айдыҥ циклы кӱнтизӱде айдаҥ кыска — ол 29,5306 конок болот, а бир айда 30−31 кӱн. Эки Јаҥырган Айлу кӱнтизӱниҥ айы ӱч јылда бир катап болот.


Литература

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Антон Ковалёв. Я тебя никогда не забуду // Тарпон. Люди, яхты, горизонты. — 2013. — № 1.
  • Оксана Абрамова. Взламывая астрономию / Под ред. М.Ю. Шевченко. — Москва: АСТ, 2021. — 304 с. — (Взламывая науку). — ISBN 978-5-17-118143-7.

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 Фазы Луны. Большая российская энциклопедия. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 22 кӱни, 2023.
  2. ↑ Оксана Абрамова, 2021, с. 88.
  3. ↑ Оксана Абрамова, 2021, с. 89.
  4. ↑ Оксана Абрамова, 2021, с. 90.
Источники

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Айдыҥ_фазалары&oldid=364945"