Координиация эткен телекейлик ӧй

Европаныҥ часовой поястары (2015 јылда):

јарык кӧк-чаҥкыр	кӱнбадышевропей ӧй / Гринвичле орто ӧй (UTC+0)
кӧк-чаҥкыр	кӱнбадышевропей ӧй / Гринвичле орто ӧй (UTC+0) кӱнбадышевропей јайгы ӧй / ирланд стандарт ӧй (UTC+1)
кызыл	тӧсевропей ӧй (UTC+1) тӧсевропей јайгы ӧй (UTC+2)
сары	кӱнчыгышевропей ӧй / калининградта ӧй (UTC+2)
бӱӱҥкий јажыл	кӱнчыгышевропей ӧй (UTC+2) кӱнчыгышевропей јайгы ӧй (UTC+3)
јарык-јажыл	московский ӧй / турецкий ӧй (UTC+3)
јарык кӧк	азербайджан ӧй / армян ӧй / грузин ӧй / самарада ӧй (UTC+4)

▉▉▉  караҥуй ӧҥдӧр — ӧйди сезонло кӧчӱриш

Координиация эткен телекейлик ӧй (орус. Всеми́рное координи́рованное вре́мя) (англ. Coordinated Universal Time, фр. Temps Universel Coordonné; UTC) — общество саат ла ӧйди тургузып турган стандарт. Атом ӧйдӧҥ бӱдӱн секундка ла телекейлик UT1 ӧйдӧҥ дробный тоолу секундка башка кӧрӱнет.

Гринвичтыҥ эскирип калган ӧйиниҥ ордына (GMT) UTC-ты тургускан, GMT-ныҥ шкалазы тӱс эмес ле Јердиҥ конок айланыжыла тудуш болгон. UTC атом ӧйдиҥ тӱс (TAI) шкалазында турат ла оны граждан керектерге эдинерге эптӱ .

UTC-тыҥ ӧйин јайгыда да кышкы да јылдырарга јарабас. Оныҥ учун јайгы ӧйгӧ кӧчӱп турган јерлерде, UTC-тыҥ јылыжы солынат. Јер айланарында часовой поястар UTC-таҥ положительный эмезе отрицательный болуп јылат.

UTC ла ӧйди кемјиир ӧскӧ системалар

UTC-тыҥ аббревиатуразын кычырар арга јок. 1970 јылда кыска аббревиатура тургускан, Албатылык электросвязьтыҥ биригӱзи англий CUT — Coordinated Universal Time эмезе француз TUC — Temps Universel Coordonné јарабас деп чотогон. Оныҥ учун UTC деп вариант тургузылган.

UTC ла UT1 ортозы 0,9 с бийик эмес, оныҥ учун оны — телекейлик ӧй деп айдарга јараар (UT). Телекейлик јӱрӱмде секундтыҥ дробный тоозы јаан учурлу эмес.

Телекейлик ӧй UT Гринвич орто ӧйдиҥ эмдиги версиязы, Гринвич меридианда кӱнниҥ орто ӧйи. Јер теҥдештире айланбай турган учун Гринвич меридиан база теҥдештире айланбайт. Јер токтобой айланып турган учун географиялык полюстар јердиҥ ӱстиле јылат, оныла кожо чын меридиандардыҥ турган јери ле јалбагы (орус. плоскость) солынат. Бу айалганаҥ улам мындый ӧйди кемјиир системалар тургузылат:

• UT0 — гринвич меридианда тургуза ӧй, Јердиҥ полюстарыныҥ тургуза јери. Бу ӧйди јылдыстардыҥ конок кыймыгузын шиҥдейле тургузат;
• UT1 — орто гринвич меридианда ӧй, јердиҥ полюстары кыймыктаганын темдектейт (Гринвичле орто ӧйдиҥ эмдиги версиязы):

UT1 = UT0 + Δλ,

Δλ — тӱзедӱ, тургуза полюстардыҥ координитарынаҥ камаанду;

• UT2 — ӧй, Јердиҥ теҥдештире айланбай турганын сезонго кӧчӱргени_s:

UT2 = UT1 + ΔT_s.

UT1 телекейлик ӧйдиҥ шиҥдӱде шкалазын теҥдештирер арга јок учун, граждан јӱрӱмде оны эдинерге эп јок. Оныҥ учун 1964 јылда UTC ӧйгӧ равномерно-переменный шкала тургузылган — координация эткен телекейлик ӧй, ол UT1 шкала ла Калык ортодо атом ӧйдиҥ (TAI) шкалазын колбогон. UTC ла TAI масштабтары тӱҥей, је нульпункт секиришле (орус. скачок) солынат. UTC ла UT1 башказы тыҥыйт, UT1 ла TAI-дыҥ масштабтары башка (1 атом секунда UT1-ныҥ 1 секундазыла чип чике тӱҥей эмес).

Керек болзо ӱзеери секунда кичӱ изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинде эмезе јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнинде 23:59:59 кийнинде кожулат. 1972 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинеҥ ала ӱзеери секунда кожулып башталган. 23:59:60 мындый ӧй турза секунданы кожор. Калык ортодо Јер айланарыныҥ службазы (IERS) планетаныҥ айланганын шиҥдеп кӧрӧлӧ, секунданы кожор аргазы бар.

Чике ӧйдиҥ сигналдарын радио, телевидение ле Интернет ажыра UTC системада тургузылат.

Телекейлик ӧйлӧ лӧ координация эткен телекейлик ӧйдиҥ башказын DUT1 = UT1 − UTC улайына кӧрӱп ле кӱниҥ ле IERS А Бюллетеньныҥ кӧргӱзӱлери аайынча чыгарылат (Bulletin — A).

Тузаланары

Часовой поястар

Бастыра телекейде часовой поястарды положительный эмезе отрицательный UTC-ла јылышту тузаланат. Эҥ ле кӱнбадыш часовой пояс UTC−12 тузаланып, 12 саатка артат, эҥ ле кӱнчыгыш часовой пояс UTC+14 тузаланат, UTC-ты он тӧрт саатка озолойт. 1995 јылда Кирибати деп ортолык тергее Лайн ортолыктарда атоллдорын UTC−10-ноҥ UTC+14-кӧ кӧчӱрген, Кирибатиниҥ ортолыктарыныҥ кӱнтизӱлеринде јаҥыс тӱҥей кӱн турзын деп.

Интернеттиҥ кӧп стандартары UTC-ты эдинет. Сетевой ӧйдиҥ (NTP) протоколы, интернет ажыра копьютерлерде сааты тургузып, UTC система ажыра ӧй керегинде информацияны ийет. Чып-чын микросекундка јетире ӧй керек болзо, оны спутниктеҥ алар арга бар.

Онойдо ок UTC авиацияда ӧйдиҥ стандарты болот, темдектезе, учар пландар тургузарында ла кейде кыймыгуны кӧрӧринде. Ай-кӱнниҥ аайын кӧрӧринде ле карта тургузарында, јайгы ӧйгӧ кӧчӧр тушта, часовой поястарды булгабаска база UTC ажыра кӧрӧт. Калык ортодо космический станция UTC-ты ӧйдиҥ эталоны деп тургузат.

Онойдо ок кӧр

• Гринвич аайынча орто ӧй
• ISO 8601 — калык ортодо ӧйдиҥ ле датаныҥ стандартты.
• UTC+0
• Спутниковый навигационный системалардыҥ ӧйи
• Динамический ӧй
• Ӧйди кемјиир единицалар
• Јердиҥ ӧйи
• Калык ортодо атом ӧй
• Ороондор аайынча часовой поястардыҥ тизими
• Эфемеридный ӧй
• Калык ортодо космический станция

Ајарулар

Тайантылар

• Current UTC Time
• BIPM UTC/TAI Сервер Времени
• How NTP Works (ја. эм.). NTP: The Network Time Protocol (28 јаан изӱ ай 2011).
• National Institute of Standards and Technology. Frequently asked questions (FAQ) (ја. эм.) (19 тулаан ай 2012).
• Time Service Dept. Leap Seconds (ја. эм.) (недоступная ссылка). United States Naval Observatory (2016). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2017. Архивировано кӱӱк айдыҥ 27 кӱни, 2012 јыл.
• Date and Time Formats (англ.). W3C (27 August 1998). — Заметка Reuters, Limited о форматах даты и времени, опубликованная W3C. Архивировано куран айдыҥ 23 кӱни, 2011 јыл.
• G. Klyne, C. Newman. RFC 3339. Date and Time on the Internet: Timestamps (англ.). IETF (July 2002). — предложенный стандарт RFC 3339. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 31 кӱни, 2007. Архивировано куран айдыҥ 23 кӱни, 2011 јыл.