Чеген

Рувики сайттаҥ
Чеген
"Чеген", јуруктыҥ авторы — Юрий Бралгин[1]
"Чеген", јуруктыҥ авторы — Юрий Бралгин[1]
Тип сӱттеҥ ачыткан суузын[1]
Происхождение Алтай аш-курсак
Цвет ак ӧҥ
Компоненты
Основные уйдыҥ сӱди, сӱт ачыдар аҥылу бактерия, хмель

Чеген (орус. чегень, Тывада хойтпак, тарык, Калмыкияда тарг) — сӱттеҥ кӧнӧргӧлӧп ачыткан курсак.

Алтай чеген

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чеген эдетен ачыткыны хмельдеҥ јазайтан. Јакшы чеген койу, болчоктор јок, амтамы кычкыл. Чеген ӱч бӱдӱмдӱ: кайнаткан сӱттеҥ, чий сӱттеҥ, сарсу-обраттаҥ эдет.

Кайнаткан — сӱтти эки кӱн тургусса, ӱстине каймак тура берер, каймагын кайыйла, сӱтти чегенге урар. Чегенди кӱпке урар (агаш кадка). Неделениҥ туркунына сӱтти кӱпке урар. Ачыткыны 40° С температуралу, ого белетеген сӱтти кожор.

Чегенди чий сӱттеҥ: чий сӱтти соодоло, кӱпте чегенге урар. Чий сӱттиҥ каймагын албай ла чегенге урар. Обрат аларга сӱтти сепаратор ажыра ӧткӱрип, слипкезин алар, абрадын кӱпте чегенге урар. Чеген ӧйинде ачып, ачузы јетсе, казанга уруп тыҥ јаан эмес отко кайнадар. Аракызын алып, эмезе нойдо ло кайнадып, койу бојоны х/б бӧстӧҥ кӧктӧгӧн таарга уруп шӱӱр. Сарсузы ӱзе агып, токтозо, аарчыны таардаҥ чыгарып, учукла кезип, тегерик, чӧйбӧк јаш куруттарды аткыска салала, оттыҥ ӱстине ыштап кургадар [2]. Аарчыны кургадып, онойто ло талканга салып јиирге јараар, эмезе мӧткӧ кожуп, сары сарјула булгап, куукка, мӧӧнгӧ урала кышка белетеп салар[3].

Ӧскӧ калыктарда

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тарак деп суузын ӧскӧ сӱттеҥ ачыткан суузындар ла чылап белетелет, башказы јок йогурт, катык, мацони (тӱҥей, јӱк ле аттары башка). Тарактыҥ ачыткызында Lactobacillus delbrueckii subsp. bulgaricus эмезе болгарский, база швейцарский палочки бар[4] (Эмменталь деп сыр этсе, ол база керектӱ болот)

Бу суузынды койдыҥ, эчкиниҥ, уйдыҥ сӱдин колыштырып эдедилер. Кезикте таракка тӧӧниҥ де сӱдин кожор (Калмыкия) эмезе сарлыктыҥ да сӧди кожылар (Тыва). Айылда бар малдыҥ сӱдинеҥ бу суузын эдилетен.

Катыкты јазаарга, сӱтти кайнатпас, јӱк ле јылыдар, соой берзе, закваска-кӧнӧргӧ уруп, оноҥ ары ачыдар, белен тарактаҥ алар кӧнӧргӧни. Калмыкияда ачыткы эдип чий-каймак саладылар[5]. Ачыткыны сӱтке салала: кӱптиҥ оозын бек эдип јабар, алдында бу тере бурдюк болгон.

Тарак катык чылап койу болуп ачыбас, оныҥ учун оныҥ артык сарсузын (хойтпак) шӱӱп ийетен, кезикте койу болзо, суйуда чейип ийетен. Алтайда чегеннеҥ аарчы (сузьма ла јаш сырга тӱҥей), алтай аракы, курут эдип јат (курт деп айдар орто азиат јерлерде)[6][7].

Онойдо ок кӧр

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Катык
  • Йогурт

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1 2 Чеген – кисломолочный напиток — Алтайский биосферный заповедник
  2. ↑ Чеген – кисломолочный напиток
  3. ↑ Аш-курсактын байы А.Кыйгасова; АУ РА "Редакция газеты"Алтайдын Чолмоны".-г. Горно-Алтайск,2019.-64с.
  4. ↑ Тарак. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 17 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 16 кӱни, 2018 јыл.
  5. ↑ Тарак. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 17 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018 јыл.
  6. ↑ Традиционная Алтайская кухня / блюда народов Алтая. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 17 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 17 кӱни, 2018 јыл.
  7. ↑ Аш-курсактын байы А.Кыйгасова; АУ РА "Редакция газеты"Алтайдын Чолмоны".-г. Горно-Алтайск,2019.-64с.

Литература

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Похлёбкин В.В. Тарак // Национальные кухни наших народов. — М.: Лёгкая и пищевая промышленность, 1983. — С. 286—287. — 304 с.
  • Алтайцы: Этническая история. Традиционная культура. Современное развитие /редколл. Н.В. Екеев (отв. ред.), Н.М. Екеева, Э.В. Енчинов, НИИ алтаистики им.С.С. Суразакова. – Горно-Алтайск, 2014.


Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Чеген&oldid=433121"