Курут
| Курут | |
|---|---|
 Алтай курут | |
| Ороондо табылган | |
| Аш-курсак | |
| Недеҥ эдилген | сӱт, чеген, аарчы (cузьма) |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Куру́т[1], курт[2], кургак гурт[3] — тӱрк, перс, онойдо ок монгол калыктар чегенди кайнадала аарчыны(сузьма) кургадала, ыштап эдет[4].
курут деген сӧс тӱрк кыры, коро, эмезе куру «кургак» дегени, эмезе катык каты деп сӧстӧҥ келген, башкирлерде катык деген сӧс катыу (ҡатыу — кожор, нени де суйукка кожор[5]) .
Табылган јери
Курутты Тӧс Азияныҥ кӧчкӱн албатылары эдип баштаган. Курут ак тегерик кезикте эмеш балбара базып салган 2-5 см диаметрлӱ курсак.
Бӱдӱми
- Тегерик эмезе колло сыгарда сабарлардыҥ изи артып калган тусту кургак.
- Кайнада ла кургадып салган. Ачып калган сӱтти, чегенди эки-ӱч саатыҥ туркунына кайнадала, аарчыны шӱӱйле оны кол ло тегерийте тудала, кӱнге кургадат.
- Кайнадала јайып кургадып салган. Андый курутты мӱнге кожот.
Башкирлердиҥ куруды апельсинге тӱҥей тегерик. Кыргызстанда курут 1,5 — 4 см диаметрлу тегериктер. Казахтар кылчу курутты ӱстӱ эттеҥ кайнаткан курсакка кожот.
Белетеери
Сӱтти ачыдала, кайнадала катыкты бӧстӧҥ кӧктӧгӧн баштыка ура ла, сарсузы аксын деп кӧлӧткӧ јерге илет. Оноҥ аарчыны тузайла кызыл балбарып салган перец кожот. Аарчынаҥ грецкий кузука тӱҥей тегериктер эдип, кӱнниҥ алдына ӱстин марляла бӧктӧп кургадат. Кургаган кийнинде бӧс баштыкка салып, эзин согуп турган јерге илет[4]. Кезикте курутка тус салбайт.
Курутты койдыҥ, эчкиниҥ ле уйдыҥ сӱдинеҥ эдет. Тӱштӱк Казахстанда — беениҥ сӱдинеҥ, кӱнбадышта — тӧӧниҥ.
Алтай курут
Алтай јурттарда озодоҥ бери курут белетейтен. Археологтор курутты јебрен курганадаҥ табат, оны белетеери канча јӱс јылдарга бир де солынбаган. Амтамы ачу, кычкыл, јымжак та болор, курут узак ӧйгӧ ӱрелбейт. Курут деп сӧс «коро» деп тӱрк сӧстӧҥ барган — орус. сухой, сушенный. Узак јорыкта кадырган эт чилер, ӱрелбес курсак[6].
Рецепт: ачузы јеткен чегенди казанга уруп кайнадар, 1,5-2 саат, соодоло, эмезе изӱге ле бојоны таарга уруп шӱӱр. Таарда аарчы шӱӱлзе, сарсу чыгат, бир канча кӱн шӱӱлер. Таарда аарчы шӱӱлип, кату боло берзе, курут эдерге белен. Аарчыны таардаҥ тӱс остолдыҥ ӱстине чыгарып, учукла јалбак эдип кезеле (калыҥы 4-5 см.), очоктыҥ ӱстинде аткыска салып, ыштап кургадар. Араайынаҥ кургап, ышталып, кату, сары-кӱреҥ ӧҥдӱ боло берер. Ыштаган курут кату болуп јажына ӱрелбес[6].
Башкир корот
Башкир коротты анайып ла кайнадат — јурттарда катыкты казанга ура ла, јаан эмес отко тургузып, казаныҥ тӱби кӱйбезин деп булгап туруп кайнадат. Узак кайнатса оныҥ ӧҥи кызыл боло берет, онойып кызыл корот алат. Башкирлер коротко база тамзык (пряность) ӧлӧҥдӧр салат.
Чайга салар корот база эдет, чайдыҥ кородына тус, сарју, јиилек ле алама-шикир салат.
Корот ӱч бӱдӱмдӱ болот:
- Тусту кургадып салган: тегерик («башлай ҡорот»), кол ло сыгарда сабарлардыҥ изи артып калган.
- Кайнада ла кургадып салган. Эки-ӱч саатыҥ туркунына кайнада ла, болчоктой ло кӱнге кургадып салган. Башкирлер коротты јаан эдип болчоктойт.
- Кайнада ла тоҥурып салган, оны мӱнге ле ӧскӧ дӧ курсактарга кожот[7].
Ӧскӧ курсакка салары
Курутаҥ башка-башка курсактар эдет: гиймя-хинкал[8], куртова[9], туздук ла чык (бешбармакка салар соус)[10], наурыз-коже[11], бауыр куйрык[12], курутоб. Сыра ичерге сӱӱр улус куруты закуска эдип јийт.
Курут бичиктерде
Курут керегинде «Курт — «драгоценный камень» деп ӱлгер бар. Оныҥ чӱмдеечизи — Раиса Голубева. Ӱлгер курут Акмолин тӱрмеде отурган ӱй улусты, торо ӧлӱмнеҥ аргадаганы керегинде айдат. Ӱлгерди Раиса Голубева Гертруда Платайстыҥ куучынын угала бичиген. Јербойында улус тӱрмеде торолоп турган ӱй улуска курсакты ачык берип болбой, олорды курутла шыбалап туратан, тӱрмениҥ коруучылары курутты таш деп бодоп туратан[13].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Джамид деп тегериктер Иерусалимниҥ базарында садылат
Курут Чорсу деп базарда, Ташкент, Узбекистан
Кыргызтанда курут эдип турганы
Турцияда курд ӱй улустар кашк белетейт
Курутоб таджиктердиҥ кухнязынаҥ
Иранда кашк
Башкортостанда эдилген курут
Таджикистанда курут садат
Ајарулар
- ↑ курут | Толкования | Словари и энциклопедии на Академике
- ↑ М. Р. Фасмер. курт // Этимологический словарь русского языка. — М.: Прогресс (орус.). — 1964—1973.
- ↑ Похлёбкин, 1983, Туркменская кухня, с. 220.
- ↑ 1 2 Похлёбкин, 1983.
- ↑ Словарь башкирского языка — Башҡорт теленең һүҙлеге. 2-х томник. — Москва, 1993. — 1 том, 861-я стр. Ҡатыу'
- ↑ 1 2 [1]
- ↑ Корот. Дата обращения: тулаан айдыҥ 9 кӱни, 2020. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 24 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Похлёбкин, 1983, Гиймя-хинкал, с. 170.
- ↑ Похлёбкин, 1983, Куртова, с. 186.
- ↑ Похлёбкин, 1983, Зуздук и Чык, с. 231.
- ↑ Похлёбкин, 1983, Наурыз-коже, с. 227.
- ↑ Похлёбкин, 1983, Бауыр куйрык, с. 231.
- ↑ История лагеря с экзотическим названием «АЛЖИР» и его узниц. Дата обращения: кочкор айдыҥ 27 кӱни, 2020. Архивировано кочкор айдыҥ 27 кӱни, 2020 јыл.
Литература
- Похлёбкин В. В. Курт // Национальные кухни наших народов. — М.: Лёгкая и пищевая промышленность, 1983. — С. 287. — 304 с.
- Бабрашев Э. Алтайская кухня. — Горно-Алтайск: ОАО «Горно-Алтайская типография», 2014. — С. 104. — 136 с.
- Ахметзянов Ю.А. Корт // Татарские блюда. — Казань: Татарское книжное издательство, 1969. — С. 180. — 271 с.
Курут // Культура питания. Энциклопедический справочник / Под ред. И. А. Чаховского. — 3-е издание. — Мн.: «Белорусская энциклопедия имени Петруся Бровки», 1993. — С. 145—146. — 540 с. — ISBN 5-85700-122-6.