Чага-Байрам

Чага-Байрам
Чага-Байрам
	Файл:.jpg
Бÿдÿми	Калыктыҥ байрамы
Окылу	Чага-Байрам
Öскö	Алтай Чага байрам, Чагаа-Байрам
jöптöлгöн	2003 jылда кандык айдыҥ 24 кӱнинде
темдектелет	jылдыҥ ла ай jаҥыда, чаган айдыҥ ортозынаҥ ала тулаан айдыҥ баштапкы кӱндерине јетире
Öйи	кажы ла jыл öткÿрер öйи айдыҥ jаҥызына келиштире jаҥыдаҥ jöптöлöт
jыргал	Алтайын кöдÿрер мÿргÿÿл, саҥ салар, концерттер, кожоҥ-коот, ойын-jыргал, кырдаҥ тоголоноры, маргаандар
Jаҥжыгулар	байрамда jанжыккан алтай аш курсакла озо Алтай ээзин кÿндÿлеер, оноҥ айылчыларды кÿндÿлеер
тудуш	Jаҥы jылла

Чага-Байрам (Чагаа-Байрам, Алтай Чага байрам, орус. Праздник Чага-Байрам) — алтай калыктыҥ байрамы. Алтай Республикада Чага- Байрам 2003 јылда кандык айдыҥ 24 кӱнинде jöптöлгöн Јасак «О праздничных и памятных днях, юбилейных датах в Республике Алтай» (№11-11) аайынча окылу ӧткӱрилер јондык байрам болуп чотолот^[1]. Јылдыҥ ла Чага Байрамды ӧткӱрерге айдыҥ јаҥызында бир окылу кӱн талдалат. Јаантайын бу байрам чаган айдыҥ ортозынаҥ ала тулаан айдыҥ баштапкы кӱндерине јетире болот.

Байрамныҥ тÿÿкизи

Чага-Байрам Алтай Республиканыҥ байрамдарыныҥ тоозына кирет. Бу байрам Алтай Республикада иштебес байрам кÿн болуп jат. Калыктыҥ окылу бу байрамы Алтай Республиканыҥ jасагыла jöптöлгöн.

2003 jылда 24 апреля 2003 года». Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы 2003 jылда кандык айдыҥ 24 кÿнинде jöптöгöн^[2].

Байрамныҥ öдöри

Байрамды белетеерге сӧӧктордиҥ аксагалдары, јаан јамылу элјондык ишчилер ле кудайлык бирӱгилердиҥ улузы, јайаандык бирӱгилер ле билимчилер туружат.^[3]

Чÿм-jаҥдар

Бу Чага-Байрамда jаан аксагалдар туружып jат. Таукен Тазымаевич Яйтынов^[4] – Алтай Республиканын кӱндӱлӱ кижизи, Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, Чорос-Гуркинниҥ^[5] сыйыныҥ лауреады айткан:

«Таҥ эртен тура кырдыҥ ӱстине байрам аҥылу jерде Туу Кайа кырга саҥ-салгышка чыгып келдис. Отты кӱйдӱрип, алтай сӱттеҥ эткен курсакгарды тепшиге салдыс. Бу мындый от-салгышка jаан эр аксагалдар туружар учурлу. Ӳй улус тууразынаҥ бойыныҥ jерине кӧрӱп, алкыш айдып, бажын сыймап турар керек.
Бис озо ло баштап алкыш сурап, сӱтти ӱрӱстеп, Алтайды алкап, сӱт-энени, аржан – кутук сууны, ар-бӱткенди алкап jадыс. Оныҥ кийнинде бастыра улусты jуулыжып, эзендежип, кандый jыл ӧткӧниҥ куучындажадыс: «Амыр – амыр, кыштан чыккан ба? Мал – аш семис – кӱчтӱ бе?». Оныҥ кийнинде ончозы отурып, курсактан jаҥдап отурдыс.
Байрам башталып jат, тӧс-тепсеҥде кӧргӱзӱ белетелген, концерт, ойын-jыргал, чанакту ойындар ла кату терелерге отурала, ойноп турдылар. lуулган улус алтай jаҥар айдып, кожоҥдожып, тӱрген маргаандарлу конкурстар, айландыра jаҥарлап турдылар. Кӧдӱринилӱ айлына jедип келген улус тепшиге курсак-тамакты сакыган байрамды ончозы сакып jат».

Чаганыҥ jаҥы

Тургузылган ӧй ло jер байрамга некелте берилген, нениҥ учун дезе айдын турганы jаҥы фазада. Алтайдыҥ ээлеми айдыҥ турганынаҥ jӱрӱминеҥ эл-тӧс jеринде туруп jат. Алтайдыҥ удура тужы ээлемниҥ, эл-jондыктыҥ ла тойдыҥ чӱм-jандарынаҥ келижет. Айдыҥ удура тужы jарабас эмезе jараар ба деп чӱм-jандар ла ритуалдаҥ камаанду болор.^[6]

Байрамнаҥ озо

Баштапкызында, бойынын туразын, сӱре-чӧпти аруутаарын ла айландыра турган тураларды, айылды белетеер керек. Чындап та, jаҥы келген jыл ару болзын деп, сӱрее-чӧпти ле ӧскӧ немелерди оорулардын ла jастыра керектердиҥ шылтагы болуп jат. Экинчизинде, ару ла эпту, jараш кеп-кийимду, чеедекту уткуп jадылар. Эмдиги ӧйдӧ бу jаҥы кийим ӱренерге карган ла орто улусты, jылу jакшы ӧдӱкти, аҥнын ла бычкак тере ӧдӱкти, тере тонды ӱренерге келижет. Jанжыккан кийимдер кыйалтазы jок Чагаа-Байрамныҥ культуралык бӧлӱги бӧлӱп jат. Ӱчинчизинде, байрамдык ажаныш – ритуальный аш-курсак, керекту айак-курсак, керекту айак-казан, таган, ширдек тӧзӧӧринин чӱм-jаҥдары.^[7]

Байрамдык аш-курсак

Белетенген аш-курсакты Алтайдын ээзинге берип, jанжыккан курсактарды сӱтти, этти, алтай аракыны салып jат. Белетеген чӱм-јаҥды кем де ичпеген сӱтти тузаланып jат. Эҥ ле керекту неме, уй дезе карган эмес, бир де оору jок, тыштынаҥ jедикпестер ле бычыктар болбозын деп. Аҥылу темдегин сӱттен эткен эдимдер: ачыткан сыр – курут, тус jок сыр – быштак, кайнаткан сарjу, амтанду творог – эjигей, кайнаткан сӱттин кӧбӱги – ӧрӧмӧ. Эттен эткен эдимдер: койдын эди, эҥ ле артык семис керекту кабыргаларды ла ич – карындарды, тӧш, jӱрек, куйрук, сӱме – кабыргылар. Амзабаган курсактан берилген эшту эдимдер ле тус jок курсактар. Кулурды ла мажакту ӧзӱмдерди - теертпектер, кичинек ӱстӱ ачыткы – боорсок, ооктоп койгон аш jыжар баспакты каарган буудайдын – талканын озолондыра берери^[8]

Jыргал

Туружаачылар мӱргӱӱлдин кийнинде кунуктын кӱнин эдип jат. Олордын ортозында сӱӱнчилу, jайым, амыр – энчу айалгада ойногон албатынын кӱӱлелер ле кайчылар ат-нерелу ӱзӱктерин кайлап, ӱй улустар кожондожып, jииттер jанжыккан спорттын ойындарыла ойноп jат. Учында чӱм-jандарыныН бӧлӱктери Чагаа-Байрамныҥ jерге аҥданып,туружаачылар тоголонып, кырдаҥ ӧрӧ jынылаганы учына jедип келди.^[9] Тоголонып калган кижи бойымнын ӧзӧк буурымды ичиме аҥданып, jакшы боло берзин, ырысту, оноҥ карды эт-сӧӧктӧҥ ле кийимнеҥ, jаман неменеҥ арчыыр керек. Туружаачылар нак каткы ла мактулу сӧс ло ыраактаҥ маргаандажып, кем ырысту болорго турганын келер jылда сакыйтан ижемjилу артат.

Ай кÿнтизÿзи аайынча öткÿрилер байрамдар

Айдыҥ кÿнтизÿзиле öткÿрген Jаҥы jыл кöп калыктарда бар. Азияда јебрен кӧчкӱн калыктардыҥ байрамдарыныҥ бирӱзи-Чага-Байрам.^[10] Айдыҥ кÿнтизÿзиле öткÿрген Jаҥы jыл öскö калыктарда (н.г. по лунн.календарю у др.народов):

бурят Jаҥы jыл (Сагаалган)^[11]
калмык Jаҥы jыл (Зул)^[12]
тыва Jаҥы jыл (Шагаа, Шаг Аазы)^[13]
кыдат Jаҥы jыл (Чуньцзе), (Jастыҥ байрамы)^[14];
корей Jаҥы jыл (Соллаль);
монгол Jаҥы jыл (Сагаалган, Цаган Сар)^[15];
мусульман Jаҥы jыл;
тай Jаҥы jыл (Сонгкран);
камбоджий Jаҥы jыл (совпадает с тай Jаҥы jылла тÿҥей);
Шри-Ланкада Jаҥы jыл (тай Jаҥы jылла тÿҥей);
тибет Jаҥы jыл (Лосар).
вьетнам Jаҥы jыл (Тет);
еврей Jаҥы jыл (Рош ха-Шана).

Онойдо ок кöр

Ајарулар

Литература

А.Ачимова. Растительная пища алтайцев /Горно-Алтайск, 2013г., Алтайский филиал ЦСБС СО РАН "Горно-Алтайский ботанический сад"
Чага-Байрам (Чагаа) - 2015, Эжер Челоков, 20 февраля 2015г. Алтайдыҥ Чолмоны;
Чага-Байрым (Чагаа) - А.А.Конунов,кандидат филологических наук, специалист РЦНТ;
Улаганныҥ солундары № 07 23 февраля 2023г,
Алтайыста Чага байрам -Т.Енчинов, 12 февраля 2005, Алтайдыҥ чолмоны
Чага-Байрым Бистиҥ энчи байлыгыс, Т.Яйтынов, 15 кочкор ай 2014ј., Алтайдыҥ чолмоны.
Јаҥы јылыс јол алынзын, В.Бадакина, 22 кочкор ай 2024 ј., Алтайдыҥ чолмоны.
Чага-Байрам - Чаган-Бургузыда, С.Чагандык, 22 кочкор ай 2024ј., Алтайдыҥ чолмоны.

Тайантылар

Ӱлекер:Алтай калыктыҥ байрамдары

[1] Закона Республики Алтай от 24 апреля 2003 года №11-11

[2] Закон Республики Алтай от 24 апреля 2003 года N 11-11 «О праздничных и памятных днях, юбилейных датах в Республике Алтай»

[3] Национальный праздник Чага Байрам

[4] Слово Таукена Яйтынова. Звезда Алтая

[5] Г.И.Чорос-Гуркин. АР албаты музейи

[6] Алтай Республиканыҥ калык jайаандыгыныҥ тöс jери

[7] Министерство культуры РА

[8] Алтайская кухня. Тревел.ру

[9] Алтайский государственный биосферный заповедник

[10] Историко-архивный путеводитель. Праздники Горного Алтая

[11] Восток Телеинком.Сагаалган

[12] Зул.Календарь событий

[13] Шагаа.Официальный портал Республики Тыва

[14] Чуньцзе.ТАСС

[15] Цаган Сар.Комсомольская правда

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]