Сууныҥ ресурстары
Сууныҥ ресурстары (орус. Во́дные ресу́рсы) — ол јердиҥ ӱстӱнде тус јок тегин сууныҥ кӧмзӧзи, ого јердиҥ ӱстинде агып турган ла јердиҥ алдында суулар кирет. Текши алза суу — јердиҥ ӱстинде јайылган суу суйук, кату, газ бӱдӱмдӱ[1].
Сууныҥ ресурстары — ол бастыра гидросфераныҥ, суулардыҥ, кӧлдӧрдиҥ, каналдардыҥ, суу јууп турган јерлердиҥ, талайлар ла теҥистердиҥ, јердиҥ алдында суулар, јердиҥ чыгы, кырлардыҥ ла полярный мӧҥкӱлердиҥ (тошторы), атмосферада сууныҥ буузы.
Сууныҥ ресурстарыныҥ кеми (единовременный запас) 1390 млн км³, ол тоодо 1340 млн км³ — Телекейдик теҥистиҥ суулары. 3 %-теҥ ас тус јок тегин суу, оныҥ јӱк ле 0,3 % технически тузаланар арга бар. Сууныҥ ресурстары јаҥынаҥ башталар аргалу деп чотолот, је эмдиги ӧйгӧ јетире јарт эмес, сууны ӱзе тузаланып салган кийнинде канайда тӱрген сууныҥ ресурстары јаҥынаҥ башталар, сууныҥ јетпези Јердиҥ экосистемазына кандый јеткерин јетирер. Эмдиги ӧйдӧ талайлардыҥ тусту суузын тус јок тегин суу эдип ийер технологиялар бар.
Телекейде тус јок тегин сууныҥ запасы кӧп ороондор ол Россия, Канада ла Бразилия.
Јылдыҥ ла тулаан айдыҥ 22-чи кӱнинде ООН-ныҥ чыгартузы аайынча Сууныҥ ресурстарыныҥ телекейлик кӱни темдектелет.
Тус јок тегин сууныҥ источниктери
Јердиҥ ӱстинде 98% јуук бастыра тус јок тегин суу јердиҥ алдында сууга келижет, је оныҥ јӱк ле 50% јердиҥ алдында 800 м тереҥ јадат. Оныҥ 0,01% бастыра текши кеми тус јок тегин суу, ол сууларда ла суучактарда агат, арткан 1,47% — кӧлдӧрдӧ[1].
Сууны тузаланары
Сууныҥ ресурстарын јуртээлемде, промышленностьто ла јадын-јӱрӱмде тузаланат. 70% суу јуртээлемде, 22% јуук — промышленностьто, 8% јуук јадын-јӱрӱмге келижет[2].
Јуртээлемде сууны јаҥыс ла аш сугарарында эмес, онойдо ок грунтовый суулардыҥ кеми капшай тӱшпезин деп јердиҥ алдында сууларды толтырат. Мал-ашты ла бастыра тындуларды сугарат, јууп алган аштыҥ тӱжӱмин јазаарга керектӱ .
Эҥ ле кӧп сууны целлюлозно-бумажный, металлургиялык ла текстильный промышленностьто тузаланат. Онойдо ок сууны гидроэнергетика кӧп тузаланат[1].
Сууныҥ ресурстарыныҥ јетпези
Телекейде ээлемдерде 40% суу јетпей турганынаҥ шыралайт[3]. XX чактаҥ ала тус јок тегин суу јетпей барган. Эмдиги ӧйдӧ бу курч сурак боло берген. Јердиҥ ӱстинде калыктыҥ тоозы сӱреен тӱрген ӧзӧт, оныҥ учун тус јок тегин сууны тузаланары база ӧзӧт[4]. База бир курч сурак ол тус јок тегин сууны кирлеп турганы, онойып сууныҥ бар кӧмзӧзи там ла астайт. Сууны промышленный чачыштар ла стоктор, јалаҥдардардаҥ јааш тушта удобрение агып турганы ла грунтовый сууларды чыгарза, јаратта зоналарга тусту суу кирип киртидет[4].
2024 јылда ӱлӱрген айда Телекейлик метеорологиялык организация (ВМО) докладында 2023 јылда телекейде суулар калганчы одус јылдыҥ туркунына сӱреен тӱрген кургаган деп бичиген. Онойып суула јеткилдеери јаан учурлу курч сурак боло берген [5].
Једишпей турган сууны јеткилдеер
Кӱйгек ӧйдӧ суу јетсин деп оны сууны јууп чеберлер јерде ле јердиҥ алдында коллекторлордо јууп турат.
Сууныҥ ресурстарын астатпаска сугарыштарда ӧскӧ эп-арга бедирегилейт, киртиген сууны тузаланза, промышленностьто сууны ас тузаланар технологиялар тургузылат, јадын-јӱрӱмде сууны база ас тузаланар керек. Эмдиги ӧйдӧ талайлардыҥ тусту суузын тус јок тегин суу эдип ийер технологиялар бар, је ол технологияларды тузаланарга кӧп энергия барат.
Онойдо ок суу јок кӱйгек региондорго Антарктиканаҥ айсбергтерди сӱӱредип экелер проекттер бар[1].
Онойдо ок кӧр
- Сууныҥ ресурстарыныҥ кемин јаҥынаҥ баштаар ороондордыҥ тизими
- Сууныҥ ресурстарын башкарары
- Сууныҥ приватизациязы
- Суула јеткилдеери
Библиографиязы
- Водные ресурсы России и их использование / Под ред. проф. И. А. Шикломанова. — СПб.: ГГИ, 2008. — 600 с.
- Данилов-Данильян В. И., Хранович И. Л. Управление водными ресурсами. Согласование стратегий водопользования. М., Научный мир, 2010, 232 с. ISBN 978-5-91522-202-0.
Ајарулар
- ↑ 1 2 3 4 Сууныҥ ресурстары // Энциклопедия «Кругосвет».
- ↑ WBCSD Water Facts & Trends. Дата обращения: тулаан айдыҥ 12 кӱни, 2009. Архивировано тулаан айдыҥ 1 кӱни, 2012 јыл.
- ↑ Вода (орус.). www.un.org. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 24 кӱни, 2017. Архивировано јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ 1 2 Дефицит пресной воды: проблемы и способы решения — THE WALL (орус.). THE WALL (28 кӱӱк ай 2015). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 24 кӱни, 2017. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 26 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Алла Кораблёва. Поток иссяк (орус.). Эксперт (8 ӱлӱрген ай 2024). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 9 кӱни, 2024.
