Россияда керептудаачыныҥ кӱни
Россияда керептудаачыныҥ кӱни (орус. День кораблестроителя России) — профессионал байрам, кичӱ айдыҥ 29-чы кӱнинде Россия Федерацияныҥ № 659 јӧбиле саду ла промышленностьтыҥ Министерствозыныҥ ла акционер биригӱниҥ «Объединённая судостроительная корпорацияныҥ» баштаҥкайыла тургузылган. Бу байрам кӱнди, кажы ла јыл керептер тудар ла олорды јазаар улус, онойдо ок сууда кичинек керептерле јӱзерин сӱӱчилер ӧткӱредилер.
Бу байрам 2017 јылда Российский исторический обществоныҥ баштаҥкайыла Россия тергеелик судостроениениҥ 350 јылдыгына учурлалган[1].
Тӱӱкизи
Ак талайда кемелер ле помор керептерди талайдыҥ аҥдарыла садыжарында тузаланганы керегинде кереп јӱзердиҥ тӱӱкизине кирген. Палубалу керептерди Русьта XII чакта тудуп баштаган. Јуучылдар, садучылар товарын садарга, јӱзер (орус. гребной) ле парусту керептерде јоруктаган[2].
Ӱч мачталу «Фредерик» керепти голштинский посольствого тутканы, Орус каандыкка кереп тударына баштапкы алтам болгон. Россияныҥ агашла иштенер улузы голштинский мастерлердеҥ ӱренерге арга алган, олор Волга сууда ӧскӧ ороондорго керептер тударга келген Иранга (Персия)
Россияда баштапкы јуучыл кереп (фрегат) «Орёл» болгон, оны Алексей Михайловичтиҥ башкарар ӧйинде туткан. Јуучыл талайдыҥ флодын (военно-морской флот) тударын канцлер Афанасий Ордин-Нащёкин баштаган. Политик, дипломат Европанаҥ экономиказы артып турган Руська солунталар (реформа) эдерге албаданган. Кезик ӧйдиҥ бажынаҥ каан российский флотто баштапкы кереп тударына јакаан чыгарган. Керепти голландский пинастыҥ проектиле туткан. 1669 јылда керепти сууга тӱжӱрген кийнинеҥ, ӱч ӧҥдӱ Россияныҥ маанызы баштапкы катап ӧрӧ кӧдӱрилген.[3].
Петр I кааннаҥ ала Октябрьдыҥ революциязына јетире кереп тудары
Кереп тударыныҥ тӱӱкизи Пётр I каанда улалган. Каан бойыныҥ (Великий посольствозыла) кереп тударына ӱренип барган, јанып келеле верфьтер тударын баштаган.
1693 јылда кичӱ изӱ айда император Архангельскте баштапкы јуучыл керептер тудар верфь тӧзӧгӧн. 1703 јылда Санкт-Петербургты тӧзӧгӧн кийнинеҥ, эҥ јаан кереп тудар верфь Россияда «Адмиралтейство» болгон. Баштапкы эҥ јаан кереп Адмиралтейдиҥ верфиниҥ стапелинеҥ тӱжӱрген — 54-пушкалу кереп «Полтава»[4].
1714 јылда Россия парусту флотту боло берген, 1725 јылда (регулярный флот) тӧзӧлгӧн. 111 линейный кереп, 38 фрегат, 60 бригантин, 8 шнява, 67 јаан галера, кӧп тоолу скампавей, бомбардир керептер, брандерлер, шмактар, прамдар, 300-кире транспортный керептер ле кӧп кичинек керептер тудулган. Керептердиҥ тоозы ла чыныгы тыҥып баштаган, олор јаҥы талайлар ла сууларды шиҥжӱлеген.[5].
Петр I каанныҥ ӧйинде бийик ӧзӱм алган кереп тудар отрасль, кийниндеги ӧйдӧ уйадаган, субсидиялар астаган, флотко кӱч ӧйлӧр келген.
Јаҥы керептер императрица Анна Иоанновнаныҥ ӧйинде тудулып баштаган, флотты орныктырзын, јаҥы керептер тутсын деп ол јакарган. Адмиралтей верфьтерде јаҥы керептер тудулган, јуучыл керептерди Соломбаладтыҥ дельтазында (Тӱндӱк Двинада) орныктырары башталган. Кереп тударыныҥ ӧзӱмин Елизавета Петровна улалткан. Бу эки каанныҥ башкарар ӧйинде 150 кереп Балтий флот, онойдо ок Азов јуучыл флотилия ла Днепровский јуучыл флотилия тӧзӧлгӧн.
Кереп тударыныҥ ӧзӱми акча-манат астатканынаҥ улам, экономикалык ла промышленный ӧзӱм ороондо уйадаган. Россия XIX-чы чактыҥ баштапкы јарымында пароход тударынаҥ ӧскӧ ороондорго кӧрӧ билдирлӱ арткан. Бу отрасльди баштаган кижи — Чарльз Берд, Шотландияныҥ инженери. Ол Рссияда баштапкы предприятие ачып, ондо баштапкы пароход туткан. Кийнинде ол заводты Адмиралтейский верьфле бириктирген. Мынаҥ ӱзе Россияла кош ло улус тартар керептер аткарылган.
1862 јылда јаҥы проектле кереп тудары јанынаҥ бу отрасльда јаҥыртулар келген. Флоттыҥ тоозына броненосецтер, крейсерлер, миноносецтер, јӱзер батареялар, тош оодор керептер кожулган. XIX-чы чактыҥ учында Россия империяда, Балтий јуучыл талай флотто 250-неҥ кӧп талай транспорт, ол тоодо сууныҥ алдыла јӱрер кемелер (орус. подводная лодка) болгон.
Россия ла Јопонныҥ јуузында јеҥдирткенине, јаҥы программала флотты кӧдӱрерине план бӱтпей, 1910 јылга јетире чӧйилген. Октябрь революциянаҥ улам.
Совет ле кийнинде ӧйдӧ кереп тудары
Граждан јуу кереп тудар отрасльга јаман салтарын јетирген. Кереп тудары јууныҥ алдында ӧйгӧ келишкен. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде совет корабелдер јаҥыс јуучыл керептер туткан эмес, олор катерлер, тральщиктер, суунын алдында јӱрер кемелер, карулчык керептер, агаш тартар (лесовоз), кош ло улус тартар (грузо-пассажирский) керептер туткан. Кереп тудар заводтордо танкерлер, траулерлер, балык арчыыр, тоҥурар заводтор, кош керептер, тошту сууда јӱзерине тудулган керептер кӧптӧгӧн.
Совет керептудаачылар јердиҥ ӱстинде баштапкы јуучыл эмес атомный ледокол «Ленинди» тутканыла, онойдо ок эҥ јаан научно-исследовательский атомный тош оодор кереп «Арктика» тутканына оморкогон.
2007 јылда Россия президентиниҥ јакааныла «Объединённая судостроительная корпорация» тӧзӧлгӧн, бастыра ороонныҥ тергеелик судостроительный активтерин ле граждан судостроениени бириктиреле, ӧзӱмин ӧрӧ кӧдӱрерге.[6].
Совет ӧйдиҥ кийнинеҥ судостроениеде куч ӧйлӧр болгон.Ӧскӧ ороондорго кӧрӧ,кезик јастыралар технологиялык артышка экелген. 2008 јылда корабелдер государствоноҥ јӧмӧлтӧ алып, телекейлик рынокко чыгарына иженген.
Россия ӱч јӱс јылдыҥ туркунына керептер тударына (орус. суда различных типов и классов) јердиҥ ӱстинде баштапкы јерде туруп јат. Россия эмдиги ӧйгӧ јетире јердиҥ ӱстинде, атомный ледоколдорды конструировать эдери ле олорды иштедери аайынча бир ле ороон болуп јат.[7].
Эмдиги ӧй
2017 јылда профессионал байрамды кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱнинде ӧткӱрер деп јӧптӧлгӧн. Бу байрам Россияда јаҥы байрам[8].
Биске бир канча айлар кайра Россия тӱӱкилик jуртында келер 350 jылдыктыҥ байрамы керегинде куучындашкан эдис - ол Россияныҥ кереп тудары. Бистиҥ ӱнибисти угуп, ӧткӧн неделеде РФ-тыҥ Башкарузы jаҥы ишчи байрам тӧзӧгӧн - Кереп тудаачылардыҥ кӱни. Ол кӱн 29-чы кӱнде'' ''темдектелер - каан Алексей Михайловичтиҥ баштапкы орус jуучыл кереп "Орёл"'' тударга jакылтазыныҥ кӱнинде''. Слерди ле ончо кереп тудаачыларды бу jаан байрамла акту jӱректеҥ уткып турум. Россия - талайлу ороон, кереп тудары - ол сӱрекей керектӱ, учурлу ла кӱндӱлӱ иш[9].
Аҥылу текст (орус.)[кӧргӱзерјажырар]Несколько месяцев назад мы с Вами говорили в Российском историческом обществе о предстоящем 350-летнем юбилее российского государственного судостроения. Мы были услышаны руководством страны, и на прошлой неделе было принято решение Правительства РФ об учреждении в нашей стране нового профессионального праздника — Дня кораблестроителя. Он будет отмечаться 29 июня'' ''- в день выхода указа царя Алексея Михайловича о строительстве'' первого русского военного корабля „Орёл“''. От всей души поздравляю Вас и всех корабелов с заслуженным праздником. Россия — морская страна, и строительство кораблей — это очень важное, нужное и почётное занятие[10].»— Сергей Нарышкин
Кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱнин байрам эткени 1667 јылда каан Алексей Михайлович јакаан чыгарган баштапкы кереп тударына (о строительстве первого русского корабля — фрегата «Орёл»). Баштапкы јуучыл кереп Дединово јуртта Коломенский уездте, государствоныҥ заказыла, госказнаныҥ акчазыла тӧлӧлгӧн. 2017 јылда 350 јылдык болгон, јакаан чыкканынаҥ ала. Керептудаачылардыҥ кӱни (судостроителя) — профессионал байрам верфьтиҥ ишчилериниҥ, проектно-конструктор бюроныҥ, профсоюзтыҥ, ветеран организациялардыҥ — ӱзе, керептерди кем туткан ла тудуп турган.
Россияда бир муҥнаҥ ажыра предриятиелер иштейт. Олор кереп тударында, јазаарында, производстводо двигательный, гидроакустический, навигационный, вспомогательный, палубный ла ӧскӧ дӧ оборудование, материалдар бириктитерине јӧмӧжӧт. Олордыҥ тоозында кереп тударыныҥ билими ле талайтехника. Россияныҥ кереп тудар тӧс јерлери Санкт-Петербург, Северодвинск, Алтыгы Новгород, Калининград область.[11].
Эмдиги ӧйдӧ россий кереп тудуштыҥ учурлу керептери (атомные подводные крейсеры): эҥ јааны — "Дмитрий Донской ", эҥ јаҥызы — «Князь Владимир», эҥ табыш јогы — «Северодвинск». Эҥ јаан атомный ракетный крейсерлер «Пётр Великий» ле «Адмирал Нахимов», «Адмирал Флота Советского Союза Кузнецов» деп авианосец. Россияда эҥ баштапкы «Академик Ломоносов» деп кайкалап јӱрер атом электростанция, јердиҥ ӱстинде бир ле «Приразломная» деп талайдыҥ тожына турумкай нефтяной платформа тудулган.[12].
Байрамдаш
Россий корабелдер профессионал байрамын окылу ӧткӱрет, олор кереп тударыныҥ тӱӱкизин улалтат. Бу кӱнде Россияда байрамды кереп тударыла колбулу предприятиелер, заводтор, компаниялар ла организацияларда ӧткӱредилер. Кӧдӱриҥилӱ айалгада јаҥы керептерди тӧзӧп баштайт.
Онойдо ок бу кӱнде выставкалар, конференциялар, семинарлар, мастер-класстар ӧдӧт. Керептердиҥ парадын улустар кайкап ла јилбиркеп кӧрӧдилер.
Ајарулар
- ↑ Кереп тудаачылардыҥ кӱни јаҥы башталган байрам тереҥ тӱӱкилӱ. imdvor.ru. Императорский монетный двор (26.06.2022). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ Профессиональный праздник российских корабелов – День кораблестроителя (судостроителя). topwar.ru. Военное обозрение (29.06.2022). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ День кораблестроителя в России: Когда отмечается. newsib.net. Новая Сибирь (22.06.2023). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ День кораблестроителя Праздники.ру: https://prazdniki.ru/den-korablestroitelya/. prazdniki.ru. Праздники.ру. Дата обращения: 2023-10б-06.
- ↑ 29 июня – День кораблестроителя в России и День партизан Подробнее на сайте: https://astrakhan.su/news/society/29-ijunja-den-korablestroitelja-v-rossii-i-den-partizan/. astrakhan.su. Астраханский региональный портал (29.06.2021 Подробнее на сайте: htt ps://astrakhan.su/news/society/29-ijunja-den-korablestroitelja-v-rossii-i-den-partizan/). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ Старший научный сотрудник научно-информационного отдела ЦВММ О. Б. Курносова. 29 июня - День Кораблестроителя. navalmuseum.ru. Центральный военно-морской музей имени императора Петра Великого. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ Alexxlab. День Судостроителя В 2018 Году: День Кораблестроителя В России — 29 Июня. История И Особенности Праздника В Проекте Календарь Праздников 2023. radugnoeadmin.ru. Сельское поселение Радужное Коломенского муниципального района (25.08.2023). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ Михаил Мишустин поздравил российских кораблестроителей с профессиональным праздником. government.ru. Правительство России (29.06.2022). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ 29 июня отмечается профессиональный праздник – День кораблестроителя. historyrussia.org. Российское историческое общество (29.06.2023). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ 29 июня отмечается профессиональный праздник – День кораблестроителя. historyrussia.org. Российское историческое общество (29.06.2023). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ Какой сегодня праздник: 29 июня – День кораблестроителя в России. profile.ru. Профиль (29.06.2023). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.
- ↑ День кораблестроителя. aodb.ru. Архангельская областная детская библиотека им. А.П. Гайдара (29.06.2020). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2023.