Эр-Чадак
| Эр-Чадак | |
|---|---|
|
| |
|
јайзаҥ Цин империя
|
|
| Чыккан |
неизвестно Джунгар каандык |
| Божогон |
1787 Кобдо сууныҥ бассейны, Цин империя |
| кудайлык јаҥы | Тенгрианство, буддизм |
Эр-Чадак (орус. Эр-Чадак), алт. Эр-Чаадак, моҥ. Чадак — Цин империяныҥ јайзаҥы[1].
Угы тӧзи
Јайзаҥныҥ чын чыкканы ла кайдаҥ келгени јарты јок. Потапов Л. П. ло Самаев Г. П. оны алтай-теленгит деп чотогылайт[2].
Онойдо ок ол эмдиги тувиндердиҥ ӧбӧкӧзинеҥ деп версия база бар. Эмдиги ӧйдӧ оныҥ тӧрӧӧндӧри Баян-Ольгий автоном округта јадып турган ла олор тувиндер деп куучын бар.
Биографиязы
Джунгар башчы Галдан-Церен божогон кийнинде граждан јуу башталган, Ӱчинчи Ойрат-Манчжур јууныҥ косколоҥду керектери тужында, каандыктыҥ кыйузын Цин Империя кечкен[3].
Империяныҥ јуучылдары Алтага јууктап келеле, јербойында јайзаҥдар империяныҥ јаҥын албаза, алтайларды јок эдерис деп коркыткан. Бир канча тартыжуныҥ кийнинде ле кезик ойрат тайшилерди садып алала, јайзаҥдар Цинге садынган, ол тоодо јайзаҥ Чадак база.
Цин черӱде туруп, ол ӧскӧ јайзаҥдарга кӧп катап табарып, кӧп сабазы Туулу Алтайды јуулаган. Ол алтай јайзаҥдарды канайып та болзо, Цин империяга кийдирзин деп јакару алган. Јайзаҥ Бооколо биригип, ол јайзаҥ Намжилди айдуга алган, Ибел старшинаныҥ 7 кижизин ӧлтӱрген[2]. Онойдо ок, ол Омбо јайзаҥды айдуга аларга албаданган.
1758 јылда јайдыҥ учы јаар, кӱстиҥ бажында цинниҥ јамылулары Туулу Алтай јаар Боокол јайзаҥныҥ уулдарын бедиредип јуучыл отряд ийген. Бу отряд Кергеш волостко јетире барган. Кийнинде кергештер кыйуныҥ коруучызы Мельниковко, цинниҥ јучылдарыныҥ ортозында јайзаҥ Чадак, Чулун јайзаҥ ла тӧлӧстӧрдиҥ 60 јуучылы болгон деп јетирген.
1760 јылда казах батыр Барак Чадактыҥ улузыныҥ јерине табарган. Чадак Цинныҥ кижизи болгон учун, тӱрген јуучылдарды јууйла, Баракты Туулу Алтайдыҥ јеринеҥ сӱреле, «киргиз чӧлгӧ» табарган. 1763 јылда Чадак, ӱч муҥ тоолу черӱниҥ бажына туруп, Кокшин јайзаҥга табарып, оны јок эткен.
Туулу Алтайда бастыра айдуга алган улусты ол бойыныҥ отогына алар деп тургускан[4] олорды каруулдап турганча кӧп сабазы кача берген[2].
Культурада
Чадак јайзаҥ алтайлардыҥ мифологиязы ла соолјындарында, садынчык јайзаҥ болуп арткан.
Соолјындар аайынча, Чадак јуучылдарыла алтайлардыҥ бир шибеезин аларга албаданган, је ол оны алып болбогон. Кайра барып јадала, кайага ол келип јаткан ӱйелерге Алтайга качан да јуу-чак ла кирбезин деп бичиткен.
Эр-Чадак «Солтонныҥ уулдары» деп тӱӱкӱлик драманыҥ тӧс персонажы ла бичиктиҥ тӧс антогонизи болот[5].
Ајарулар
- ↑ Урянхай: Тыва дептер : антология. редкол. : К. Д. Аракчаа, К. С. Шойгу. — Москва : Слово, 2007—2008. Том 2. Стр. 102.
- ↑ 1 2 3 Григорий Петрович Самаев. Горный Алтай в XVII - середине XIX в.: проблемы политической истории и присоединения к России. — Горно-Алтайск: Алт. кн. изд-во Горн.-Алт. отд-ние, 1991. — 256 с. — ISBN 978-5-7405-0568-8.
- ↑ Peter C. Perdue. China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia. — Harvard University Press, 2009-06-30. — 748 с. — ISBN 978-0-674-04202-5.
- ↑ Neue Seite 90. www.vostlit.info. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 26 кӱни, 2022. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 26 кӱни, 2022 јыл.
- ↑ Киндикова А.В. Об исторической драме «Сыновья Солтона» Б. Я.Бедюрова (ја. эм.).