Туу-Кайа
| Туу-Кайа | |
|---|---|
| орус. Тугая | |
 Вид на Горно-Алтайск с вершины горы Тугая | |
| Ӱстӱги бажы | |
| Абсолют бийиги | 641 м |
| Турган јери | |
| 51°58′ с. ш. 85°56′ в. д.HGЯO | |
| Ороон |
|
| РФ субъекти | Алтай Республика |
Туу-Кайа (Тугая́ туу кайа — «скала-гора, горная скала, утёс»[1] или ÿттÿ кайа — «скала с углублениями»[2]) — туу, Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында. Горно-Алтайск каланыҥ јанында кыр, кала кырды тӱштӱк, кӱнчыгыш, ла кӱнбадыш эдектеринде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 641 метр бийик.
Физико-географиялык темдектери
Иолгоныҥ сындарыныҥ тӱндӱк јанында кырларыныҥ бирӱзи, Туу-Кайа кыр Горно-Алтайск кала турган ӧзӧкти (ойык-котлован) тӱндӱк јанынаҥ туйуктап, каланыҥ ортозында турат. Кырдыҥ тӱштӱк, кӱнбадыш јанында койу агаштар ӧзӧт крагай, чиби ле јӱзӱн-јӱӱр тайалар. Туу-Кайаныҥ эдегигеҥ кӧп тоолу суучактар агып, Майма сууга кирет. Горно-Алтайсктыҥ ортозына трубаларла кара сууны скверге јетире агар эдип јазаган, ол кара суу Туу-Кайаныҥ тӱштӱк эдегинеҥ сызылып чыгат.
Чуйдыҥ јерсилкинижи тушта (2003) Туу-Кайаныҥ тӱштӱк эдегинде кезик айылдардыҥ колонкаларында грунттаҥ чыккан суулардыҥ температуразы кӧдӱрилген. Онойдо, сууныҥ температуразы 30° ала 40° градуска јетире јылыган[3].
Рекреациялык учуры
Туу-Кайа — калада јаткан улус амырап-соотоорго јаантайын јӱрер јер, јайы-кыжы мында јӱзӱн-јӱӱр маргаандар ӧдӧт[4][5]. Кыштыҥ ӧйинде бу кырда туу-чанаала, сноубордло јӱрер, кыймыкту амыраш эдер арга бар. Туу-Кайада спортчыларды ӧрӧ кӧдӱрер эки горнолыжный подъёмник бар, мында улай ла туу-чанаа маргаандар ӧдӧт[6].
Туу-Кайа кырда туу-чанаа школ бар. Јыҥылаар ӧй кӱчӱрген айдыҥ учынаҥ ала тулаан айга јетире болот. Кырда 3 горнолыжный трасса, узуны 1250 м 380 м бийигиниҥ башказы (с перепадом высот). Кырдыҥ эдектери башка-башка рельефтӱ, ӧткӱре каскак локальны ҥерлер ле тӧҥдӧр лӧ јатыра јерлер бар, онызы јыҥылав тӱшсе, јыҥылаарга башка-башка варианттар берет, маршруттар јеҥил эмес болот. Улус кӧдӱрер ӱч јазал бар (подъемник): эки јерлӱ бугель Т-бӱдӱмдӱ — 1050 м, бир јерлӱ бугель — 400 м, бэби-лифт — 200 м. Јыҥылаар трассалар ратракла јазалат, јарыдылат (200 м). Горнолыжный инвентарьды прокатка кырда бербейт.
Кырдыҥ эдегинде «Приют горнолыжника» деп гостиница бар.
1959 јылда кочкор айдыҥ 2-чи кӱнинде Туу-Кайаныҥ эдектеринде СССР-дыҥ эҥ ле тыҥ туу-чанаа спортчыларыныҥ маргаандары ӧткӧн[7].
Панорамный парк
2018 јылда «Гора Туугая» деп панорамный парк ачылган[8]. Горно-Алтайск Текшироссиялык создание комфортной городской среды деп кӧрӱде «Малые города» деп номинацияда јеҥӱчил болуп чыккан.
Бу проектти бӧдӱрер тушта, ар-бӱткендик материалды каланыҥ ландшафтына эптӱ болзын деп ајарулу иштеген. Каланыҥ панорамный паркы Туу-Кайа (орус. «Гора Туугая») кырдыҥ бийик јеринде тудулган, оноҥ кӧскӧ айландыра турган кеен кырлары, тӧҥдӱри ле каланыҥ панорамазы ачылат: керектӱ инженерный инфраструктура, ајыктанар тепсеҥ «Јайзаҥдар», алтайын кӧдӱрер, јаҥдаар јер «Алтай кара суу», ӱстинде ајыктанар тепсеҥ, ташту јол — тепкиштериниҥ тоозы 750, кырдыҥ бажына кӧӧлӱктӱ једер јол, кӧӧликтер турар парковкалар ла кырдыҥ эдегинде тура[9].
Теле ле Радиоцентр
Кырдыҥ бажында телевещание ле радиосвязьтыҥ оборудованиези бар — 4 радиомачта, ретранслятор.
Бу кырдыҥ база бир кереези ол телевизионный ретранслятор ло радиоцентр. Оныҥ ачылтазы 1958 јылда сыгын айдыҥ 22-чи кӱнинде болгон[10]. 1981 јылда ӱлӱрген айдыҥ 10-чы кӱнинде Туу-Кайаныҥ бажына спутниковый телеантенна тургузылган. Радиоцентрда 4 радиомачта, ретранслятор. Радиовещаниеге коштой, радиоцентр телевидение иштеерин јеткилдейт.
Ајарулар
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / под редакцией А. Т. Тыбыковой. — Горно-Алтайское отделение алтайского книжного издательства, 1979. — 397 с.
- ↑ Горно-Алтайск www.vtourisme.com (недоступная ссылка). www.travellers.ru. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 27 кӱни, 2016. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ ИА REGNUM-Алтай. altai.regnum.ru. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 25 кӱни, 2016. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Звезда Алтая."Забег сильнейших"
- ↑ ЗА.Арина Кусургашева и Григорий Огнев победили в забеге
- ↑ Звезда Алтая. Соревнования «Мама, папа, я — стартует вся семья!»
- ↑ Улала. Ойрот-Тура. Горно-Алтайск. Страницы истории. С. 139
- ↑ Городской панорамный парк «Гора Туугая»
- ↑ Горный Алтай. Информационный портал
- ↑ Улала, Ойрот-Тура, Горно-Алтайск. Странницы истории. Летопись города с 1830 по 1945 годы. Горно-Алтайск. Администрация города Горно-Алтайска, Горно-Алтайский институт гуманитарных исследований, Гос. архивная служба. Республиканский музей имени А. В. Анохина. 1997. (приложение. Краткая хроника основных событий) С. 139)