Јаҥы јылдыҥ кӱндӱӱзи

Рувики сайттаҥ
Мандариндер
Оливье
Јаҥы јыл, јыракыда алама-шикир

Јаҥы јылдыҥ кӱндӱӱзи (орус. Нового́дний сто́л) — Кӧп саба ороондордо Јаҥы јылды уткыза, кыйалта јок болор атрибут, калыктардыҥ чӱм-јаҥдарынаҥ, ороононноҥ, улустыҥ јаткан јеринеҥ камаанду болуп, тыҥ башкаланат.

Јаҥы јылды байрамдаарыныҥ башказы јылтоолошто, јаҥжыккан ойындарла, чӱм-јаҥдарла, кийимле, онойдо ок байрамдык аш-курсакта[1]. Индуист, кыдат, копт, еврей, ислам кӱнтизӱлерде Јаҥы јылды григориан кӱнтизӱ аайынча байрамдабайт, је јаҥыјылдык кӱндӱӱ байлык болот.

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јаҥыјылдык кӱндӱӱ-кӱрее јербойыныҥ чӱм-јаҥдарыла колбулу. XIX чакта «сельдь под шубой» деп салатка тӱҥей курсактар јазалатан, балыктыҥ баазы јеҥил болгон. Норвеж селёдочный салат эдери 1845 јылда англий поваренный бичикте бар. Россияда ол салаттар XIX чакта табылган: кайнаткан картап, балык, сӧӧклӧ лӧ маркоп[2].

Россияда Эски Јаҥы јыл болордо, ЮАР-да экинчи јаҥы јыл (орус. второй новый год) болот, јалчыларга јыл ичинде бир ле амыраар кӱн беретен, чаган айдыҥ 2 кӱнинде олор тӧрӧӧндӧрине јолыгып, аш-курсак јазап, кожоҥ-бијелӱ јыргайтан, ол јаҥжыгу эмдиге бар[3].

Јаҥыјылдык меню

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јаҥжыгулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Россия империяда каарган чочкочок јаҥыјылдык остолдо эҥ артык јерде туратан, јакшы ток јӱрӱмниҥ темдеги, XIX чакта быжырып салган аламалу кас табылган. Совет ӧйдӧ јаҥыјылдык остолдо атрибуттар шампан аркы, салаттар: винегрет, «Оливье», «сельдь под шубой», заливной балык, холодец[4] ле о.ӧ. Алама-шикирдеҥ мандариндер ле аламалар, десертке — варенье ле конфет. Така ла суугуштыҥ, кролик, индейка, кастыҥ эдинеҥ курсак, јӱзӱн-јӱӱр закускалар (колбаса, сыр, кызыл ӱркене), байрамдык торт[5].

Совет ӧйдиҥ кийнинде мясо по-французски ле эмдиги садуда бар курсактар кожулган. Јаҥыјылдык остолго алкоголь, газту ла газ јок суузындар, аламалар, десерттер. Кӧп эпшилер холодец кайнадып, белбен эдет.

Россия калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱрктер ле Кавказ калыктары эки байрам ӧткӱрет: Јаҥы јыл ла Навруз — тулаан айдыҥ учында, байрам билезинде ӧдӧт, тӧрӧӧндӧрин, айылчыларын уткыйдылар. Байрамдык кӱндӱлешке бешбармак, койдыҥ эдинеҥ шурпа, чечевицаныҥ калажы, губадия, урама, чак-чак ла о.ӧ.

Бурят, тува ла калмыктар база эки катап остол јазайт: чаган айдыҥ 1 кӱни ле кочкор айда — «Цаган Сар» (Сагаан Сар, Ак айдыҥ байрамы), мында јаҥжыккан пончиктер, «борцоки», боорзоктор (тындулар ошкош эдип быжырылат).

Ненецтер эки катап байрамдап јат — кышкы (кӱчӱрген ай) ла јайгы (кичӱ изӱ айда). «Ысыах» байрам cахаларда бир канча кӱн, јаан от салып, кӧп эт, балык белетеп, алама-шикир салып, кӱреелей кожоҥ ло бије, ойындар ӧткӱрет[6].

Сюндума деп Карелияда јаҥыјылдык байрам пряженый пирог, ячневый каша ла овсяный блины јокко ӧтпӧйт.

Эвенктер «Мучун» деп байрам эдет (Јер јаҥырган ӧй-орус. время, когда обновляется земля); нганасандар полярный тӱн божогонын (орус. окончание полярной ночи) байрамдайт — чаган айдыҥ калганчы кӱндери, кочкор айдыҥ бажы; ненец — «Кӱнди уткыганы»; энцы (200-теҥ ле артык улус) тулаан айдыҥ учында ритуал арутанар јаҥжыгу «Ко позу» («Берёзовое письмо»), ритуал курсак сэвэн — тепшиде аҥныҥ эмезе айуныҥ кайнадала ооктогон эди устӱ (2 калбактаҥ кӧп эмес ӱс), балыктаҥ строганина, балыктаҥ эткен курсактар, ӱркенелӱ калаш, јиилек тоҥ сӱт кошкон[7].

Эвенктер, Колымада (Ыаак Кӱнрчыгыш, Магадан область) Јаҥы јылды байрамдайт — Хэбденек (сӱӱнчи), јайгы солнцестояние кӱнинде.

Долгандар полярный тӱн божоп, кӱн чыкканын уткыйт — «Хейро» деп байрам, эртен тура 5 саатта башталат.

Поморлор «Новолетие» байрамды

Сыгын айда онойдо ок Маргаритинский јарымка (Маргаритинская ярмарка) ӧткӱрилетен[9], ол јарымка эмдиги Россияда 2001 јылда сыгын айда ӧдӧт[10]. Эмдиги ӧйдӧ онойдо ло Архангельскта јайды ӱйдежер кӱски «Новолетие» байрам сыгын айдыҥ 14 кӱнинде ӧдӧт «Поморский Новый год» деп адалат[11][12][13].

Поморлор XVIII чактыҥ бажынаҥ ала келген јаҥжыккан кӱндӱӱзин салатан[14], — јалбак пряниктер сдобный тестенеҥ эткен глазурьла јурап салган — «козули» (ӧскӧ аттары: «рогушки», «коровки», «козульки», «баранки»). Олорды мал-аштыҥ бӱдӱмиле адайтан уй, кой, эчки (эпшиниҥ фигуразы, тегелик, јылдыс, ангел, куш), арбынду тӱжӱмниҥ темдеги болгон: пряник-фигуркалар кӧп болзо, мал ӧзӧр. Эмдиги ӧйдӧ Архангельскте јылдыҥ ла кӧрӱ-выставка «Чудо северного пряника» ӧткӱрилет[15].

Пряник-козулялар

Байрамдык остолго поморлор треска балыкты воложа (соус) — сӱт, каймак ла сарју, беломор мидияларлу, шаньгалар[16][17]. Готовили уху по-пертомински[18], пряниктеҥ ӧскӧ шанежки[19].

СССР-да тӱндӱк калыктар совет байрамдарды база ӧткӱрер боло берген — Јаҥы јылда олор јаҥжыккан курсактарына оливье ле торт кожот[20].

Европа[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Дания, јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: фасоль ло горох, аламалар. Кеен ле јараштыҥ, су-кадыктыҥ темдектери.

Франция, јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: трюфель, индейка ла фуа-гра, сыр[21][22].

Албания јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: тегерик пирог быжырар, јарчаганы (полено) ӧртӧӧр.

Польша јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: овощной эмезе мешкелӱ суптар, каша ла балык[23].

Чехия јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: кӧчӧ лӧ тараан, онойдо ок аламалу штрудель[23].

Сербия јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: быжырган јаш чочкочок[23].

Чочконыҥ колбасазы чечевицалу

Италия јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: чечевица (бай јадынныҥ темдеги) чочконыҥ колбасазыла, лазанья, балык, талайдыҥ продукттары[24].

Испания јаҥжыккан байрамдык аш-курсак талай продукттар, хамон, сыр, ристӱ пудинг, кондитерский эдимдер[25].

Греция јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: берек (орус. пирог) тестедеҥ эткен кулјаларлу, јиилектер ле Василопита деп кузук[26].

Великобритания јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: фаршту индейка овощной гарнирлӱ, пудинг десертке[27].

Швецияда байрамдык остол јазалбайт, улус тышкары байрамдайт оромдордо, тепсеҥдерде[28].

Кондитерский курсактар јаҥыјылдык кӱндӱӱ

Африка[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Басутоны ЮАР-да куран айдыҥ бажында уткыйдылар, јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: просо ло кукуруза каша тинг. Буканыҥ куйруктарынаҥ суп азадылар, эт каарып, тиштеп јат (браай) , такааныҥ эдин кайнадат, соусту, согонолу, чеснокту, перец чили ле помидорлу[29].

Азия ороондоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кыдат, такаа, балык соевый творог. Ороонныҥ тӱндӱк јанында белбен, тӱштӱк јанында — «няньгао» (јапшынгак ристеҥ курсак эдет)[30].

Јопондо јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: узун лапша, талай капыста, бобы ла балык, онойдо ок моти — ристиҥ лӧпӧшкӧлӧри, кайнаткан эмезе каарган[23].

Шри-Ланка јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: кирибат — национал курсак, кудайлык учурлу: кандый бир церемония тушта, туулган кӱндерде, Јаҥы јылдыҥ алдында ла кудайлык байрамдарда белетелет [31].

Вьетнамда јаҥыјылдык кӱндӱӱ

Вьетнамда јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: рис ле эттеҥ балетейт.

Непал, Јаҥы јылды кандык айдыҥ ортозында темдектейдилер  — байрам Бискет Джатра, јаҥжыккан байрамдык аш-курсак: остолго јаҥжыккан индий ле тӧбӧт аш-курсак (тибетская кухоня)[27].

Индия, Јаҥы јылдыҥ алдында «Бису кани» (англ. bisu kani) деп байрамды ӧткӱредилер[32][33].

Хмонгтар Лаосто, КНР, Вьетнам ла Таиландта јуртайт[34] Јаҥы јыл («праздник тридцати», Ца Хаув Той) — јаҥдап, кӱндӱӱ-кӱрее јазайдылар[35][36][37][38], бу ӧйдӧ тӧрӧӧндӧрине, нӧкӧрлӧрине айылдап, биледе байрамдык остол јазап, јаҥжыккан аш-курсак белетелет — байрамныҥ кажы ла кӱнинде остолдо 10 бӱдӱм аш-курсак турар учурлу. Бан чунг (англ. ban chung) — рис, чочконыҥ эди, јажыл бобы, бананныҥ јалбырагына оройло быжырадылар[39])[40].

Кинематографта ла культурада

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Байрамдык остолдыҥ аш-курсагы кинематографта база согылган, телевидение ле текши культурада, «Ирония судьбы, или С лёгким паром!»[41][42].

Владимир Гиляровский «Москва и москвичи» деп бичигинде «На Трубе» деп бажалыкта:

«Считалось особым шиком, когда обеды готовил повар-француз Оливье, прославившийся изобретённым им „салатом оливье“, без которого обед не в обед и тайну которого он не открывал»[43].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Италия. Јаҥы јыл

    Италия. Јаҥы јыл

  • Јаҥы јылда Јопондо кӱндӱӱ

    Јаҥы јылда Јопондо кӱндӱӱ

  • Кызыл ӱркенелӱ бутербродтор

    Кызыл ӱркенелӱ бутербродтор

  • Јаҥыјылдык остол, Россия, 2012 јыл

    Јаҥыјылдык остол, Россия, 2012 јыл

  • Јаҥы јыл, шампанскийлӱ фужерлер

    Јаҥы јыл, шампанскийлӱ фужерлер

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ New Year's traditions: How do people celebrate the new year around the world? (англ.). bbc.co.uk. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 23 кӱни, 2022.
  2. ↑ Селедка под шубой: история праздничного салата (орус.). www.culture.ru. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  3. ↑ New Year's Day in South Africa (англ.). Time and Date AS. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  4. ↑ Сколько можно хранить блюда с новогоднего стола?. 2x2.su. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  5. ↑ История и рецепт знаменитого салата (орус.). ntv.ru. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  6. ↑ Таймыр: Новый год у коренных народов Севера (орус.). dudinka.city.online. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  7. ↑ Старцев А. Ф. Традиционная культура и питание дальневосточных эвенков в прошлом и настоящем (орус.) // Россия и АТР : Научный журнал. — 2010. — № 1. — С. 60—69. — ISSN 1026-8804.
  8. ↑ Новогодние традиции народов России: поморы (орус.). Звезда Алтая. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2022.
  9. ↑ Архангелогородская (Воздвиженская, Маргаритинская ярмарка), также Маргаритинская ярмарка, первую международная российская ярмарка (орус.). Администрация ГО "Город Архангельск". Дата обращения: јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2022.
  10. ↑ Анатолий Беднов. Маркиз и Маргарита, или Как военный губернатор ярмарке имя дал (орус.). pastar.ru. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2022.
  11. ↑ Маргаритинская ярмарка (орус.). Управление развития туризма министерства культуры Архангельской области. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2022.
  12. ↑ Маргаритинская ярмарка (орус.). Архангельская областная научная библиотека им. Н. А. Добролюбова. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2022.
  13. ↑ Анатолий Беднов. Архангельский общественник: Поморский Новый год объединяет людей (орус.). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2022.
  14. ↑ Ирина Скалина. Зима в Архангельске пахнет пряниками (орус.). ТАСС. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2022.
  15. ↑ Н. Филева. Архангельские козули. — Архангельский государственный музей деревянного зодчества. — Архангельск: Издательский центр АГМА, 1999. — P. [16—23] (col. 26). — (Народные ремесла русского Севера).
  16. ↑ Игорь Соколов. Парадоксы поморского питания (орус.). Кириллица. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  17. ↑ Поморская кухня: блюда, секреты (орус.). Этнопарк. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  18. ↑ Татьяна Буторина. Суровые русские викинги, рыболовы, первые путешественники – кто такие поморы (орус.). ФедералПресс. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2022.
  19. ↑ Людмила Черёмухина. Старинный поморский Новый год (орус.). Двина Сегодня. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2022.
  20. ↑ Алексей Черенков, Полина Петренко, Алена Скользина. Дед Мороз к ним не придет (орус.). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  21. ↑ Les traditions du réveillon du Nouvel An en France (фр.). Ambassade de France à Copenhague. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 23 кӱни, 2018. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 25 кӱни, 2018 јыл.
  22. ↑ Ava Laboy Capo, 2013, с. 52.
  23. ↑ 1 2 3 4 Праздник с любимым вкусом Какими блюдами встречают Новый год в разных странах мира. Lenta.RU (13 кӱчӱрген ай 2024). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2024.
  24. ↑ Новогодние рецепты. Что едят в Европе, чтобы разбогатеть. РИА Новости (25 јаҥар ай 2020). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2024.
  25. ↑ Новый год в Испании: традиции, меню, подарки. Коммерсантъ (15 јаҥар ай 2021). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2024.
  26. ↑ Дарья Тарасенко. Съесть 12 виноградин в красном белье: как отмечают Новый год в разных странах. Вокруг света. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2024.
  27. ↑ 1 2 Ирина Бадешко. 13 традиционных блюд, которые обязательно появятся на столах разных стран мира Источник: https://travelask.ru/blog/posts/5183-13-traditsionnyh-blyud-kotorye-obyazatelno-poyavyatsya-na-st. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2024.
  28. ↑ Интересные новогодние традиции разных стран и народов мира (орус.). 7dach.ru. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  29. ↑ John Jacobs. Lesotho Recipes Perfectly Blend A Variety Of Ethnic Traditions (англ.). diversityplus.com. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 30 кӱни, 2022.
  30. ↑ Китайский Новый год. РИА Новости (10 кочкор ай 2024). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2024.
  31. ↑ Национальная кухня Шри-Ланки (орус.). nativa.ru. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  32. ↑ Karavali Samskruthika Chavadi To Host ‘Bisu Parbha’ In City On Apr.14 (англ.). Star of Mysore. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  33. ↑ Raviprasad Kamila. Bisu kani brings people together at Pilikula Nisargadhama (англ.). The Hindu. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  34. ↑ и в других странах. www.seattletimes.com. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  35. ↑ Cyril Eberle Hmong New Year (англ.). maptia.com. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  36. ↑ Phyllis Louise Harris. Hmong New Year: A celebration of harvest, romance and food! (англ.). Twin Cities Enterprise. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 23 кӱни, 2022.
  37. ↑ The Lao Hmong New Year in Luang Prabang (англ.). Explore Laos. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 23 кӱни, 2022.
  38. ↑ The Hmong New Year (англ.). hmonglessons.com. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  39. ↑ Banh Chung for Lunar New Year Recipe (англ.). www.seriouseats.com. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  40. ↑ Hmong New year in Laos (англ.). MEKONG CRUISES. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 23 кӱни, 2022.
  41. ↑ Готовим заливную рыбу на Новый год (орус.). www.foodestet.ru. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  42. ↑ Это вкусная-вкусная заливная рыба (орус.). www.woman.ru. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2022.
  43. ↑ Ксения Карпова. Девять интересных фактов об оливье. teleprogramma.pro. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 30 кӱни, 2022.

Литература

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Јаҥы_јылдыҥ_кӱндӱӱзи&oldid=260607"