Калык ортодо биобайлыктыҥ кӱни
| Калык ортодо биобайлыктыҥ кӱни орус. Междунаро́дный день биологи́ческого разнообра́зия | |
|---|---|
 | |
| Бÿдÿми | Калыктар ортодо |
| Jöптöлгöн | ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязыныҥ резолюциязыла |
| Темдектелет | јылдыҥ ла |
| Öйи | Кӱӱк айдыҥ 22 кӱни |
Калык ортодо биобайлыктыҥ кӱни (орус. Междунаро́дный день биологи́ческого разнообра́зия) (на других официальных языках ООН: англ. International Day for Biological Diversity, араб. اليوم الدولي للتنوع البيولوجي, исп. Día Internacional de la Diversidad Biológica, кыд. 生物多样性国际日, фр. Journée internationale de la diversité biologique ) — ООН-ныҥ калык ортодо кӱни, јылдыҥ ла кӱӱк айдыҥ 22-чи кӱнинде темдектелет.
ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязы тургускан (1994 јылдыҥ јаҥар айдыҥ 19-чы кӱнинде № A/RES/49/119 темдектӱ резолюция)[1], озо баштап јаҥар айдыҥ 29-чы кӱнинде темдектелген, оныҥ кийнинде кӱӱк айдыҥ 22-чи кӱнине кӧчӱрилген[2].
Јурамалы
Биобайлык — ол тирӱ организмдердиҥ башка-башказы: бактериялардаҥ ала экосистемага јетире[3]. Биобайлык баланстыҥ кемин тудат, јӱрӱмге керектӱ немени јеткилдеп (сууны, аш-курсакты, климатты, экономиялык ӧзӱмди ле о. ӧ.). Темдектезе:
- телекейлик ВВП-ныҥ кӧп саба ар-бӱткендик ресурстардаҥ камаанду;
- кӧп улуска талай — јӱрӱмге керек курсак берет;
- кижиниҥ 80 % курсагын ӧзӱмдер берет;
- јердиҥ ле теҥистиҥ экосистемазы углеродты астадат[4][5].
Биобайлык јоголзо ач-торо башталар, зоонозтор кеҥиир, климат ӧскӧрӧр лӧ ӧскӧ дӧ шылтактар болор[6].
Биобайлык јоголорыныҥ тӧс шылтагы — ол кижиниҥ эркиндӱ јурт-ээлемдик ижи, ар-бӱткендик ресурстарды кичеебей эдингени[6][4], эл-јонныҥ кӧптӧгӧни, бажынаҥ ажыра тузаланганы, айландыра среданы кирлегени[7].
Калыктар ортодо биобайлыктыҥ кӱниниҥ амадузы эл-јонды аҥ-куш ла бастыра ӧзӱмдер астап ла јоголып барып јатканына учурлалган курч сурактарга ајару этсин деп некегенинде[8][9].
ЮНЕСКО-ныҥ генеральный директоры Одрэ Азуле[10]:
Биске айландыра турган ар-бӱткен ле бу планетада бисле кожо јаткандарла јадын-јӱрӱмди ӧскӧртип, јаҥынаҥ пландап, бастыра улус јадар телекей тӧзӧӧр керек.
Аҥылу текст (орус.)[кӧргӱзерјажырар]Нам необходимо кардинально изменить модель наших взаимоотношений с окружающей природой и с живущими вместе с нами на этой планете существами, начать планировать и строить по-настоящему общий для всех мир.
Тӱӱкизи
«Биобайлык» деп термин 1970 јылдарда табылган[11]. Кӧп јылдар ӧткӧн кийнинде оны прикладной ло фундаментал биологияда тузаланып баштаган[12].
Рио-де-Жанейродо 1992 јылдыҥ кӱӱк айдыҥ 22-чи кӱнинде биобайлык керегинде Конвенция алынган[8] — биобайлыкты корыырга тургузылган, калыктар ортодо правовой документ[13]. 1993 јылда јаҥар айдыҥ 29-чы кӱнинде конвенция иштеп баштаган[2]. 2025 јылдыҥ кӱӱк айына јетире бу документти 196 ороон иштеерге алган[14].
Кийнинде конвенция алынган: орус. Картахенский протокол по биобезопасности (2000), Нагойский протокол регулирования доступа к генетическим ресурсам и совместного использования на справедливой и равной основе выгод от их применения (2010), Нагойско-куала-лумпурский дополнительный протокол об ответственности и возмещении к картахенскому протоколу по биобезопасности (2010)[2].
1994 јылда јаҥар айдыҥ 19-чы кӱнинде ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязы Калыктар ортодо биобайлыктыҥ кӱнин тургузып, оны јаҥар айдыҥ 29-чы кӱнинде темдектеер деп јӧптӧгӧн (биобайлык керегинде Конвенциия иштеп баштаган кӱнде)[1]
2000 јылдыҥ јаҥар айында Генассамблея байрамды кӱӱк айдыҥ 22-чи кӱнине кӧчӱрер деп јӧп чыгарган (конвенцияга кол салган кӱнге)[15].
2015 јылда телекейлик лидерлер 17 амаду тазыктырар аайынча (кӱнниҥ тазыктыру керегинде повестказында бичилген 2030 јылга јетире), тӧс амаду биобайлыкты јоголтор процессти токтодоры[16].
2022 јылдыҥ јаҥар айында 196 ороон биобайлыкты корыр Куньмин-Монреал јаан рамочный программазына кирген[4]. Ар-бӱткенниҥ ресурстарын кичееп, биобайлыкты корыыры, экосистеманы ойто јазап кӧрӧри, бу документтиҥ 23 амаду тургузылган. Бу амадуларды бӱдӱрерге, кажы ла ороонго бойыныҥ национал стратегиязын ла биобайлыкты корыыр план тургузып алар керек[17].
Јаҥжыгулар
Јылдыҥ калыктар ортодо биобайлыктыҥ кӱниниҥ темазы јарлалат. ООН-ныҥ генеральный секретари бу кӱнге учурлай баштамы бичип чыгарат.
Бастыра телекейде бу кӱнде јӱзӱн-башка керек-јарактар ӧдӧт: айландыра турган среданы корыыр керегинде лекциялар, экологиялык байрамдар, кӧрӱлер[18], суулар арчыыр акциялар, аркалар арчыыры ла о. ӧ.
Онойдо ок калыктар ортодо биобайлыктыҥ кӱнине учурлалган аҥылу бичиктер чыгарат[2].
Кӱнниҥ темазы
- 2002 — «Аркалардыҥ биобайлыгы»[19];
- 2003 — «Биобайлык ла јоксырашка тартыжу — јакшы ӧзӱм алынары»[2];
- 2004 — «Биобайлык: курсак, суу ла бастыра улуска кадык»;
- 2005 — «Биобайлык: бистиҥ солынталу телекейде јӱрӱмниҥ страхованиези»;
- 2006 — "Суу јок аймактарда биобайлыкты корыыры[2];
- 2007 — «Биобайлык ла климат солынары»;
- 2008 — "Биобайлык ла ээлем јурт ";
- 2009 — «Инвазионный бӱдӱмдер»;
- 2010 — «Биобайлык тазыктыруга болуш ла јокту јӱрӱмди јеҥилдеринде»[2];
- 2011 — «Аркалардыҥ биобайлыгы»;
- 2012 — «Талайлардыҥ биобайлыгы»;
- 2013 — «Суу ла биобайлык»;
- 2014 — «Ортолыктардыҥ биобайлыгы»;
- 2015 — «Биобайлык тазыктыруныҥ амадузы»[2];
- 2016 — «Биобайлыктыҥ тематиказыныҥ актуализациязы, улустыҥ јӱрӱмин ле олордыҥ курсак-тамак табар јери»[8];
- 2017 — «Биобайлык ла туризм»;
- 2018 — «Биобайлыктыҥ 25-јылдыгын байрамдаары»;
- 2019 — «Бистиҥ биобайлык, бистиҥ курсак, бистиҥ су-кадык»[7];
- 2020 — «Ар-бӱткенге керектӱ бистиҥ јӧптӧрис»;
- 2021 — «Бис јӧптӧ #ForNature»;
- 2022 — "Бастыра тирӱ немеге келер ӧйди тӧзӧӧри "[2];
- 2023 — «Јӧптӧжӱнеҥ керектерге: биобайлыкты орныктырары»;
- 2024 — «Амадуга јӱтки»;
- 2025 — «Ар-бӱткен ле тазыктыру».
Колбулу даталар
- Јерлик ар-бӱткенниҥ телекейлик кӱни (тулаан айдыҥ 3-чи кӱни).
- Калыктар ортодо аркалардыҥ кӱни (тулаан айдыҥ 21-чи кӱни).
- Калыктар ортодо тропиктердиҥ кӱни (кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱни).
- Талайдыҥ телекейлик кӱни (сыгын айдыҥ учында темдектелет).
- Тындуларды корыыр телекейлик кӱн (ӱлӱрген айдыҥ 4-чи кӱни).
Ајарулар
- ↑ 1 2 Document Viewer (орус.). docs.un.org. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 International Day for Biological Diversity - 22 May. www.cbd.int (7 тулаан ай 2025). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ Биологическое разнообразие (ја. эм.). www.who.int. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ 1 2 3 Что такое биоразнообразие и как его сохранить?. ООН Женева. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ International Day for Biological Diversity | United Nations. United Nations. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ 1 2 Еле живая природа. По всей планете вымирают животные и растения. Чем это грозит человечеству?. Lenta.RU (6 чаган ай 2023). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ 1 2 Зачем празднуют Международный день биологического разнообразия. Парламентская газета (22 кӱӱк ай 2019). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ 1 2 3 Международный день биологического разнообразия. РИА Новости (22 кӱӱк ай 2016). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ Иван Обухов. Какой сегодня праздник: 22 мая – Международный день биологического разнообразия. Профиль (22 кӱӱк ай 2023). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ Международный день биологического разнообразия. ЮНЕСКО. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ Власова Е. А. Содержание понятия о биологическом разнообразии в профильном курсе биологии. Ярославский педагогический вестник (2009). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ Биологическое разнообразие. Большая российская энциклопедия. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ Конвенция о биологическом разнообразии (ја. эм.). www.un.org.
- ↑ List of Parties. www.cbd.int. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ 55/201. Конвенция о биологическом разнообразии. unisdr.org. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ Международный день биологического разнообразия. ГКУ «Дирекция особо охраняемых природных территорий Санкт-Петербурга». Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ 22 мая: Международный день биологического разнообразия. Экологический информационный центр «Экоинфо». Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ Всемирный День биологического разнообразия в ГДМ. РИА Новости (21 јаҥар ай 2002). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
- ↑ International Day for Biological Diversity - 22 May 2002. www.cbd.int (14 јаҥар ай 2006). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2025.
Литература
- Редникова Т. В. Значение конвенции CITES для охраны биологического разнообразия: полувековой опыт реализации положений // Международное право и международные организации. — 2023. — № 1.
Тайантылар
- Резолюция ГА ООН № A/RES/49/119
- Конвенция о биологическом разнообразии
- Международный день на сайте ООН
 | |
|---|---|
| В библиографических каталогах |
|
