Ӱч-Сӱмерге чыгары

Рувики сайттаҥ
Ӱч-Сӱмерге чыгары
Белуха (вершина).jpg
Јорыктыҥ аайы кыймыкту амыраш
Бӱдӱми Альпинизм
Јорыктаар эп-арга јойу
Маршрут
Кереестери Ӱч-Сӱмер, Туулу Алтай, Аккемниҥ кӧлдӧри

Ӱч-Сӱмерге чыгары (орус. Восхождение на Белуху), Ӱч-Сӱмер (гора Белуха) — Алтайда кырлардыҥ эҥ бийик бажы (кырдыҥ ӱстӱги бажы), бийиги — 4509 м. Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јанында Арасей ле Казахстанныҥ кыйузында. Альпинисттер бу кырды чыгарга уурыныҥ кеми арасей сӱӱрӱлердиҥ ортозында Эльбрус ла Казбектиҥ кийнинеҥ деп айдыжат. Бу кырга чыкса, нерелӱ ат берилет (орус. «Снежный барс России») .

Ӱч-Сӱмерде эки сӱӱрӱ: Кӱнчыгыш — эмеш бийик, тегин туристтер чыгар аргалу — Кӱнбадыш, чыгарга јаан альпинисттиҥ ченемели керек. Чыгарга јаҥыс ууры ла бийиги эмес, кату климады, ай-кӱни салтарын јетирет. 4 муҥ м. кире бийикте кейдиҥ температуразы кенетийин солынар аргалу. Јайгыда сӱӱрӱде орто температура −10 °C, тӱнде оноҥ до тӧмӧн тӱжер аргазы бар. Кышкыда температура −30 °C, оноҥ до тӧмӧн болот. Онойдо ок сӱӱрӱде тыҥ салкындар — 100 км/ч (28 м/с кире), бийикте тыҥыйт[1]. Ӱч-Сӱмерге кӧп саба альпинисттер јаан изӱ айдаҥ ала сыгын айга јетире чыгадылар. Алтайдыҥ эҥ бийик кырына чыгарга, једерге узак јол ӧдӧр керек[2].

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӱч-Сӱмерге баштапкы окылу документке кирген экспедиция 1914 јылда карындаштар Борис ле Михаил Троновтордыҥ башкарузыла тӧзӧлгӧн. Бу сӱӱрӱге чыгып, оны шиҥдеерине јаан салтарын јетирген. XX-чи чактыҥ бажында кырга чыгарга инфроструктура јогына јуук болгон. Экспедицияныҥ јолы узак сууларла кырларда орык јолдордоҥ башталган. Кадынныҥ јаныла, олор Ӱч-Сӱмердиҥ алдына кайыр боочылар, агаш аразы ажыра келген. 1914 јылда куран айдыҥ 14-чи кӱнинде Тронов карындаштар Ӱч-Сӱмердиҥ кӱнчыгыш сӱӱрӱзине чыккан, бу тӱӱкилик керек российский альпинизмде ле билимде јарлу. Олор билим иштер ӧткӱрген-бийикти кемјиген, геологиялык образецтер алып, шиҥдеген[1].

Ӱч-Сӱмерди јарлу эдерине орус јурукчы, философ ло јорыкчы Николай Константинович Рерих учурлу ищ эткен. Бу јерге ол јилбиркеген, Ӱч-Сӱмердиҥ кеендиги оны кайкаткан. Бойыныҥ дневнигинде бичигениле, XX-чи чактыҥ 20-чи јылдарында, Рерих Ӱч-Сӱмерди (орус. «воротами в иной мир, мир духовного пробуждения и великих откровений») деп айткан[1].

Кирери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ӱч-Сӱмердиҥ сӱӱрӱзи

Туристтердиҥ маршруды јарлу Тӱҥӱрдеҥ ала Ӱч-Сӱмердиҥ алдына јетире Кыйуныҥ зоназына кирет, јуугында Арасей ле Казахстанныҥ тергеелик кыйузы ӧдӧт. Бу маршрутла јорыктаарга Россияныҥ граждандары бойында паспортту болор керек, ӧскӧ ороондордыҥ граждандары — јарадар документ пограничниктердеҥ алар, озодоҥ Горно-Алтайскта Россия Федерацияныҥ ФСБ-да региональный башкарузынаҥ алар. Беш километр кыйуга јууктаза (темдектезе, Ӱч-Сӱмерге чыгарга), јарадар документ эки категория граждандарга керектӱ болор[3].

Транспорт

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӱч-Сӱмерге чыгарга кӱӱнзеген туристтер, Алтай Республиканыҥ тӧс калазына — Горно-Алтайскка келет, ондо Горно-Алтайск деп аэропорт бар. Ӱч-Сӱмерге башка точкалардаҥ чыгарга јараар учун, трансфер Горно-Алтайсктаҥ, Јаш-Туранаҥ, Барнаулдаҥ, Кӧксӱ-Оозынаҥ кырдыҥ эдегинде эки деремнеге јетире. Баштапкы вариант — Тӱҥӱр јурт, Ӱч-Сӱмерге чыгарга кыска ла кӱч эмес эҥ јарлу маршрут, Аккемниҥ орык јолыла. Экинчи вариант — Кујурлу јуртка келип, Кујурлуныҥ орык јолыла барары. Ол Кујурлу сууныҥ јаныла, агаш аразыла, Кујурлуныҥ кӧлине јетире — 33 км, бийигине 900 м. Кӧлдӧҥ орык јол Карајӱректиҥ боочызына чыгат, мынаҥ Ӱч-Сӱмер кӧрӱнет, Аккемниҥ кӧли, Аккем сууныҥ ӧзӧги ле Јарлуныҥ ӧзӧги[4].

Кезик ишчилер туристтерге кырдыҥ эдегине јетире јойу маршрутты кыскартып, Тӱҥӱр јурттаҥ «Ӱч кайыҥ» деп стоянкага јетире ГАЗ-66 кӧӧликле барарын. Вертолётло Тӱҥӱрде Высотник турбазага, Аккем лагерьге једер арга бар[5]. Онойдо ок туристтер Аккем лагерьге јетире аттарлу барар аргазы бар[6].

Маршруттар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӱч-Сӱмердиҥ кӱнчыгыш јанында сӱӱрӱзине тӱштӱк јанынаҥ чыгарга јеҥил, категория 3А[7], оноҥ эмеш кӱч — ол Томский стоянкалардаҥ Делоне боочы ла мӧҥкӱ тош Менсу ажыра, категория 3А[8], Эҥ кӱчи — Делоне сӱӱри ажыра. Ӱч-Сӱмерге Аккемниҥ стенезиле — эҥ капшай, кӱч ле јеткерлӱ вариант, категория 3Б туристтерге, 4А—4Б альпинисттерге[8].

Ӱч-Сӱмерге чыгар классикалык маршрут (орус. Большое Берельское седло) ажыра — Кадын-Бажыныҥ сындары јаар боочыны ажып. Бу чыгыштыҥ маршруды Казахстанныҥ тергеелик кыйузын кечип турганы учун, эмди јоголгон[1]. 2021 јылда јаскыда Ӱч-Сӱмерге чыгатан альтернативный маршрут тургузылган, кыйулар кечпей, јасактар быспай — тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейиле пик Делонеле[9].

Делоне гребень ажыра Ӱч-Сӱмерге чыгары — јарлу совет альпинист Виталий Абалаковтыҥ маршруды. Альпинист маршрут 4А категория деп классификация алган. Эҥ ле кӱч јерлеринде стационар перилалар, маршрутты тӱрген ле јеҥил ӧдӧргӧ болуш.

Троновтордыҥ јолы — классичский маршрут тӱштӱктеҥ Геблердиҥ мӧҥкӱзи кечире јол узак ӧйгӧ јарлу болгон, ӧдӧргӧ јеҥил, уурыныҥ категориязы — 2Б. Маршрут баштап турган туристтерге. Эҥ ле кӱч участок — Геблердиҥ мӧҥкӱзинде тоштӱжиш (ледопад), калганчы јылдарда мӧҥкӱ тыҥ кубулган, оны ӧдӧри кӱч боло берген. Калганчы ӧйдӧ туристтердиҥ турлары онойдо ас ӧдӧт[10].

Маршрут «Бутылка» — ууры-кӱчи 4Б ла 5А. Јаҥыс ла альпинист-профессионалдарга. Аккемде стенеле чыгадылар, кайыры 60 градус. Стене кар-тош каскак (орус. снежно-ледовое поле), эки јанынаҥ кайаларга кыстаткан шилдиҥ оозы ошкош. Бийигиниҥ перепадтары 1 муҥнаҥ 1,5 муҥ метрге јетире. Альпинист маршрут Томский стоянкалардаҥ башталат.

Траверс «Корона Алтая» — маршрут эҥ ле уур, бир ле атанза, турист тӧрт сӱӱриге чыгар: Корона Алтая (4167 м) — Белуха Западная (4435 м) — Белуха Восточная (4509 м) — пик Делоне (4260 м)[9].

Лагерьлер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Белуханыҥ сӱӱрилериниҥ схемазы
  • Тӱҥӱр — Ӱч-Сӱмерге чыгарга амадап келген туристтер бу турлуга келет.
  • Ак-Кем — Аккем кӧлдӧ лагерь, ондо метеостанция, Россия МЧС-тыҥ базазы, Россия ФСБ-ныҥ погран службазыныҥ пункты турат.
  • Томский стоянка — мынаҥ альпинисттер снаряжениелӱ Ӱч-Сӱмерге чыгарын баштайт. Лагерь Аккемниҥ стенезине јуук, Арбуз деп мӧҥкӱниҥ јанында, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 3 муҥ метрге бийик. Аккем кӧлинеҥ ала Томский стоянкаларга јетире — 15 км кире бар.
  • Штурмовой лагерь.

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1 2 3 4 Испытания священной горы. Подъем к вершине Белухи. TACC (14 куран ай 2024). Дата обращения: кандык айдыҥ 30 кӱни, 2025.
  2. ↑ Восхождение на Белуху. Как повысить шансы на успех?. mtg-tour.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 30 кӱни, 2025.
  3. ↑ Безопасный отдых на Алтае (орус.). tourism04.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 30 кӱни, 2025.
  4. ↑ 5 маршрутов к подножию Белухи. sport-marafon.ru (14 сыгын ай 2023). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 5 кӱни, 2025.
  5. ↑ Особенности программы «На вертолете к Белухе» (ја. эм.). belukha.ru. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 5 кӱни, 2025.
  6. ↑ Конные туры в Горном Алтае - цены 2025 на походы на лошадях и экскурсии на конях к Белухе (ја. эм.). belukha.ru. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 5 кӱни, 2025.
  7. ↑ Подъём на Белуху с юга по простейшему пути (орус.) (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 4 кӱни, 2010. Архивировано куран айдыҥ 8 кӱни, 2007 јыл.
  8. ↑ 1 2 Горный поход на Алтае. Лето 1998 года (орус.) (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 4 кӱни, 2010. Архивировано тулаан айдыҥ 4 кӱни, 2016 јыл.
  9. ↑ 1 2 Восхождение на Белуху Восточную (орус.). mount-belukha.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 29 кӱни, 2025.
  10. ↑ Восхождение на гору Белуха 2025–2026. Отдых в России. Комсомольская Правда.. Дата обращения: кандык айдыҥ 29 кӱни, 2025.


© Бу материалдыҥ ээзи АНО «Интернет-энциклопедия «РУВИКИ» болуп јат.
Бу материалды ӧскӧ сайттарда тузаланарга АНО «Интернет-энциклопедия «РУВИКИ»ниҥ јӧби керек.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Ӱч-Сӱмерге_чыгары&oldid=416296"