Чулчы (учар)
| Чулчы (учар) Большой Чульчинский водопад | |
|---|---|
 Чулчы (учар) | |
| Темдектери | |
| Бийиги | 160 м |
| Аккан јери | |
| 51°07′04″ с. ш. 88°05′01″ в. д.HGЯO | |
| Суу | Чулчы |
| Ороон |
|
| РФ субъекти | Алтай Республика |
| Район | Улаган аймак |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Чулчы (учар), (орус. Большой Чульчинский водопад, или Чульчинский, «летящий» или «неприступный») — каскадный учар Чулчы сууда, Туулу Алтайда. Улаган аймактыҥ администрациялык јеринде, Алтай Республика, Алтай деп корулу јерде. Региондо эҥ ле јаан учар суу, ӱстинеҥ тӧмӧн тӱшкени 160 метр кире бар.
Учар суу («водопад») деп ӱренген аайынча адап турган, је бу чынга айтса, «водоскат» болор — суу кайыр јердеҥ агып тӱжет, је, тӱс кайанаҥ учуп тӱшпеген[1].
Тӱӱкизи
Баштапкы учар сууны шиҥдеер билим иштер 1982 јылда кӱӱк айда башталган. Оны СССР СО АН геология ла геофизика институдыныҥ бир бӧлӱк билимчилери Ю. Шевченко, А. Прусевич ле С. Руднев шиҥдеп баштаган. Шиҥжӱчилер 250 км јуук јерди Тыва, Алтай ажыра ӧдӱп, Чулчы сууныҥ бажына јетен.
Экспедициядаҥ озо учардыҥ табылганы керегинде ӱч гипотеза: јердиҥ кадары кыймыктап, сууныҥ коолы следствие подпруживания русла моренными отложениями эмезе кырдыҥ кӧчкӧзи. Шиҥжӱ иштер учадыҥ канайда табылганын јартаган.
Кайда да 100—130 јыл кайра неотектонический подвижкалардаҥ сууныҥ сол јанында улам сӱреен јаан блок јыларда, кӧчкӧлӧр болуп кайа таштар Чулчы сууны буунтылаган. Сӱреен јаан ар-бӱткендик плотина 50 млн кубометр сууны туйуктаарда, 8-10 километр кӧл боло берген.
Бу кӧл табынча (переотложенный материал морен) таштарла толуп, супесь оодык породаларла кожо база толтырган. Чулчныҥ чыгымдаган суузы-ӱстӱги бажы (максимальный расход воды) 484 кубический метр секундта, орто кӧргӱзӱ 15,6 кубометр секундта.
Учардыҥ ас туштаар аҥылузы калганчы моренаныҥ кырына кӧчкӧ тӱшкен, онығ учун учар тепкиштӱ (каскадный) болуп калган. Калганчы морена барын керелейт: У-бӱдӱмдӱ форма учардаҥ тӧмӧн Чулчы сууныҥ ӧзӧги, террасовидный уступтарлу оҥ јарадыла.
Прогнозтор
Бу ар-бӱткенниҥ кайкамчылу кереези керегинде билимчилер вариант айдыжат: эмезе оҥ јаны ойто катап јемирилер, бу айалга учардыҥ бийигин 30-50 метрге узадыр ийер, эмезе табынча суу буунтызын бузып апарза, учар тегин ле сууныҥ бозогозы боло берер.
Јилбилӱ, мындый тепкиштӱ учурлар (ступенчатые водопады) гидротехнический тудумдар эдерге эҥ ле эптӱ деп чотолот, јаан јерге сууны буубас.
Баштапкы билим экспедиция бу учарды «Неприступный» деп адаар керек деп аткан, је алтай ады арткан — Учар.
Турист учуры
2011 јылда Россияныҥ туроператорлор ассоциациязы Чулчыны (учар) Россия Федерацияныҥ 5 эҥ ле једерге кӱч кереестериниҥ тоозына кийдирген. Је объект, тӱҥей ле, Улаган аймакта туризмди тазыктырар рекрационный ресурстарыныҥ бирӱзи деп чотолот.
Учарга једери
Баштапкы јол — Артыбаш јурттаҥ ала кӧлди катерле кечеле, јолло Чулчы сууныҥ оозына једип, Чолышман сууны кечер (јербойыныҥ улузы кемелӱ кесрге болужат), оноҥ ары јойу барар — 3 час кире (7 км)[2] База бир јол — Чуйдыҥ трагыла Акташ јуртка јетире келип, Улаган јуртка једер, оноҥ ары Балыктујулга једеле, Кату-Јарык боочыны ажып, Чолышман ӧзӧккӧ једип Чулчы сууныҥ оозына једер[2]. Учар суу 11—12 км кире јерде (база јетиргениле — 7 км)[3]) Чулчы суу Чолышман сууга киргенинеҥ ӧрӧ, Алтай деп корулу јерде, ол корулу јердиҥ ас тоолу объекттериниҥ бирӱзи, туристтер кӧрӧргӧ јараар ачык јер. Заповедниктиҥ инспекторлоры рекреационный акча јууйт корулу јерде болгоны учун.
Ајарулар
- ↑ Водопад Учар (Неприступный): Горный Алтай, Улаганский район, Долина Чулышмана (орус.). www.turistka.ru. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 19 кӱни, 2016. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 3 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 1 2 Большой Чульчинский водопад (Учар, Неприступный) — Алтай Туристский. Туристический портал
- ↑ Водоскат Учар — Алтайский Государственный Природный Биосферный Заповедник (орус.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 29 кӱни, 2011. Архивировано кӱӱк айдыҥ 3 кӱни, 2020 јыл.
Тайантылар
- Описание тропы к Большому Чульчинскому (Учар) водопаду (орус.). altai-photo.ru. Дата обращения: куран айдыҥ 26 кӱни, 2022.
- Водопад Учар (орус.). www.turistka.ru. Дата обращения: куран айдыҥ 26 кӱни, 2022.