Туулу Алтай Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде
Туулу Алтай Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде (орус. Горный Алтай в годы Великой Отечественной Войны) — республиканыҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде (1941—1945), оныҥ немец-фашист ӧштӱлерди јеҥеринде јаан учуры.
Алтай Республика Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде тереҥ тылда турган. Ойрот автоном область (эмдиги Алтай Республика) ар-бӱткениҥ байлыгы ла улустыҥ ресурстарыла фронтко болушкан.
Мобилизация
1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда Ойрот партия ла облисполкомныҥ областной комитеди экстренный јуун ӧткӱрген. Мобилизация керегинде чыккан јакаан аайынча бастыра иштеп турган улус јууныҥ некелтериле иштеер деп тургускан.
1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айында 23-чи кӱнинде совет-партийный активисттер мобилизация ӧткӱрерине болужып аймактарга барган. 1905—1918 јылдарда чыккан эр улусты јууга алдыртып баштаган. 1941 јылдыҥ куран айында 1890—1904 јылда чыккандарды база алдырткан. Ӱстине чанаачы-спортчылады, врачтарды, медсестраларды, радисттерди ле снайперлерди јууган[1].
Мобилизация јакшы ӧткӧн: бастыра керектӱ транспорт ло керектӱ эдимдер ӧйинде тургузылган. Тӧс улус јууйтан јер Майма јуртта болгон, мында јуулган улуска јуучылдыҥ кийимин берип баштаган.
Ойротияныҥ эл-јоны фронтко барарга бойлоры угузу бичик бичип суранган. 1942 јылда Алтай кырайда баштапкы башка добровольческий бригада тӧзӧлгӧн, бого 19 јаштаҥ ала 40 јашка јетире јуучыл ӱредӱлӱ улусты алган[2].
Калада ла аймактыҥ тӧс јеринде ӱредӱниҥ пунктарын ачкан. Анда противовоздушный ла противохимический коруга, јуучыл керектерге ӱредип баштаган. Чанаачы спорттыҥ, радиоспециалисттердиҥ, эмчиликтиҥ ишчилериниҥ ле санитар дружиналардыҥ инструкторлорыныҥ курстары ачылган.
Эл-јонныҥ фронтко болужы
Јууныҥ бажында коруныҥ фонды ла Кызыл Черӱниҥ фонды тӧзӧлгӧн. Коруныҥ фондына эл-јон болушкан, Кызыл Черӱниҥ фондына — јылдыҥла колхозтор ло совхозтор акча кӧчӱрип ле калаш берип туратан[1].
Коруныҥ фондын тӧзӧӧринде Ойротияныҥ бастыра эл-јоны турушкан: ишмекчилер, колхозчылар, интеллигенция, таҥынаҥ улус, пенсионерлер. Улус бойыныҥ акчазын, воскресниктер ле субботниктерде иштеп алган акчаларын, тергеениҥ займыныҥ облигацияларын табыштырган. Колхозчылар коруныҥ фондына акча ла баалу эдимелдеринеҥ ӧскӧ тӱк, койдыҥ терезин, койлорын, аш ла колло тӱӱген јылу кийимдерди табыштырып туратан. 1942 јылда кышкыда Чуйдыҥ трагыла Монголиянаҥ тӧӧниҥ каравандары эт ле тӱк јӱктеп тарткан. Бу каравандарды тарткан малдыҥ тоозы 18 муҥга јуук болгон[1].
Областыҥ эл-јоны јуучыл техниканы јазаарына ла военный госпитальдарга, эвакуацияга экелген улуска болужын јетирген.
Туулу Алтайга улус ла учреждениелерди эвакуацияга кӧчӱргени
Ойрот областьтӧн ӱредӱниҥ заведениелерин, балдардыҥ учреждениелерин ле курчуулу Ленинградтыҥ улузын кӧчӱрип экелген. 1941 јылда кӱскиде Карл Либкнехттыҥ адыла адалган Москов ӱредӱчилердиҥ институды келген, мында алтай бӧлӱк ачылган. Онойдо ок И. В. Мичуринныҥ адыла адалган Тамбов плодоовощной институт иштеп баштаган, бу институт областька керектӱ 735 јурт ээлемниҥ ишчилерин ӱредип чыгарган[3].
1942 јылдыҥ чаган айында Ойрот-Тура јаар 2-чи Ленинград аҥылу школды ВВС (500 кижи) кӧчӱрген. Аскат јаар Киев областьтыҥ Борисополь балдардыҥ туразын кӧчӱрип экелген, кийнинде бу тураны Аскат балдардыҥ туразы деп адаган. Балдардыҥ туразында балдарды курсакла јеткилдап турар бойыныҥ мастерскойы ла мал-ажы болгон[4].
1942 јылда курчуулу Ленинградтаҥ 247 оору балдар ла Ленинград костно-туберкулезный санаторийдиҥ ишчилерин экелген. Олорды Чамалдыҥ курорттына јатыргыскан. Эки јылдыҥ туркунына 247 оору баланаҥ 132 бала јазылган. 1948 јылда санаторийде реэвакуация токтогон. Бастыра Ойротияга 5 муҥ кижи экелген, олордыҥ кӧп сабазы Ленинградтаҥ. Улуска јадар јер једишпей барарда, каланыҥ исполкомы улус јадар барактар тудуп баштаган. Кӧчӱп келген улусты аш-курсакла кийимле, тудунар эдимелдерле јеткилдеген. Ичбойында улус олорды айлына јатыргызып, азырап ла кийим берип болушкан[5].
1944 јылдаҥ ала јууныҥ баштапкы јылдарында келген улус кайра јанган. Је кезик Ленинградтаҥ келген улус Туулу Алтайда артып калган, олордыҥ тоозында В. П. Розенков, Э. А. Молодых, В. Параева ла оноҥдо ӧскӧлӧри.
Эл-јон
1941 јылдыҥ учы јаар 30 % Ойроттыҥ ишчилерин черӱге апарган. Иштебей турган 16 јаштаҥ ала 58 јашка јетире эр улус ла 16 јаштаҥ ала 45 јашка јетире ӱй улусты мобилизацияга апарып баштаган. Иштеер улус једишпей барарда, иштеер кӱнди узаткан, фронтовой вахталар ӧткӱрип баштаган.
Предприятиелерде 65-70 % ӱй улус ла 18-20 јиит балдар иштеген. Кала ла јурттардыҥ ортозында иштеер улусты солыштырган: кала јурттарга сезон ӧйдӧ иштеер улус, јурттар калаларга — промышленностьто улайына иштеер ишчилерди ийип туратан[1].
Ишчилерди стаханов школдордо, јаҥы курстарда, техминимум ажыра ла бригадно-индивидуал методло ӱреткен. 1941 јылда Ийин деп јуртта областьта баштапкы ремесленный училище ачылган, училищеде 170 кижи ӱренген.
1941 јылдыҥ ортозынаҥ ала карточный система тургузылган. Эл-јонды тӧрт категорияга ӱлеген: ишчилер, служащийлер, иштебей турган улус ла 12 јажы кирбеген балдар. Бир кӱнде 200 граммнаҥ ала 1000 граммга јетире калаш, бир айда 200 — 4500 грамм балык ла эт ӱлеген. Ойрот областька курсак ас келижетен, нениҥ учун дезе озо баштап курсакты кырайда коруныҥ заводторында иштегендерге берип туратан[1][6].
Јурт ээлем
Јууныҥ алдында областьта мал азыраар 315 колхоз ло 10 совхоз болгон. Јуу башталгалы алты айдыҥ туркунына колхозчылардыҥ тоозы 20 %, 1945 јылда — 45%-ке астаган. 1943 јылдыҥ јаан изӱ айына јетире 315 колхозтыҥ председательдеринеҥ 296 кижини черӱге апарган. Кӧӧликтиҥ тоозы 50 %, аттар 25%-ке астаган[1].
1941 јылда Алтай кырайда Ойроттыҥ колхозторы ла совхозторы бастыразынаҥ озо јер сӱрер планды бӱдӱрген. Аш салар јердиҥ кеми 51,042 га ала 61,611 га јетире јаанаган. Картошко ло маала-ажын кӧп отургускан.
Колхозтордо 84 % ӱй улус ла балдар, јажы јаанаган улус иштеген. Эр улусты фронтко апарган учун 80 % трактористтер, 3/4 комбайнерлор ло 17 % колхозтыҥ председательдери ӱй улус болгон. Ээлем ижине каланыҥ улузы ла школдо ӱренип туган балдар келип болужатан.
Эҥ ле кӱч јыл 1943 јыл болгон техника јок, горючий ле мал ашка курсак јетпей барган. Је 1944 јылда керектер эмеш јарана берген, аш 47 % кӧп јуулган, тергееге 623 муҥ. пуд аш табыштырылган[1].
1941—1945 јылдарда Туулу Алтайдыҥ колхозчылары тергееге 416 муҥ. центнер аш, 217,6 муҥ. центнер эт, 750 муҥ. центнер сӱт табыштырган. Ойротто иштеген нерези учун 2,5 муҥ кижиге тергеениҥ кайралдары берилген.
1945 јылда областьта 10 совхоз ло 273 колхоз арткан. Јууныҥ кӱч ӧйлӧринде Ойротияныҥ эл-јоны, областьтыҥ јурт ээлеми фронтко бастыра бар јок кӱчиле болушкан.
Промышленность
Јуу ӧйинде Алтайда промышленностьтыҥ предприятиелери иштеп баштаган. Коруныҥ предприятиелеринде иштеер кадрлар ла техника јок то болгон болзо, албаты иштеп фронтко болушкан. 1941 јылда Ойрот-Турада (эмдиги Горно-Алтайск) јаҥы предприятиелер: кийим кӧктӧӧр фабрика, мебельный фабрикада абра эдер цех, 1942 јылда — кийис базар фабрика, кирпич эдер завод ло 52 кийим ле ӧдӱк кӧктӧӧр мастерской ачылган. 1941 јылдыҥ јаан изӱ айында бу предприятиелерге черӱниҥ јуучылдарына обмундирование кӧктӧӧр, абралар ла чаналар эдер јакылта келген[2]. Бу јакылтаны бӱдӱрерге ӱй улусты, балдарды ла јажы јаанагандарды стаханов школдордо ло аҥылу курстарда ӱреткен.
«Ойротка» деп промартель јуучылдардыҥ кийимин капшай ла јакшы кӧктӧп туратан, 1944 јылдыҥ учы јаар мында 150 кижи иштеген. 1943—1944 јылдарда беш јаҥы кенек улус иштеер артель ачылган[2].
Јууныҥ ӧйинде областьта руда табып баштаган. 1941 јылдыҥ јаан изӱ айында ГКО-ныҥ јакылтазы ла Калгутада молибден-вольфрамныҥ месторождениезин табып ачкан. "Калгутстрой"дыҥ продукциязы Челябинск калада танктар чыгарып турган заводко аткарып туратан. 1944 јылда орооныҥ башкарузы рудникти тазыктырарга 5 млн салковой акча чыгарган[1].
Бу кӱч ӧйдӧ Ойротто горнорудный промышленность јакшы иштеген. 1941 јылда Акташта ртуть табар комплекс тӧзӧлип баштаган, ороондо ртутьты јаҥысла Акташта табып баштаган. Рудникте иштеп турган улустыҥ тал ортозы ӱй улус болгон. Кырлардыҥ ортозына иштеерге кӱч те болгон болзо, је 1942 јылда бирјылдык план 111,4 % бӱткен. Јакшы иштеген улуска тергеелик кайралдар берилген.
1943 јылдыҥ бажында Чаган-Узунда горно-обогатительный комбинат иштеп баштаган, ол бир кӱнде 10 мӱҥ тонна руда чыгарып туратан. Онойдо ок «Алтайский» деп приискте алтын табылган. Јууныҥ ӧйинде руда табып чыгарары 1,8 катапка кӧптӧгӧн[1].
Бу ӧйдӧ Чуйдыҥ трагы јаан учурлу болгон. 1942 јылда бу јолло кӧӧликтер тӱни-тӱжи јорыктар аргалу болзын деп јолдо улайына ишчилер болор керек болгон, кар јааза карды база арчыыр деп тургускан.
Ойрот областыҥ улузы јууда
Бастыра Ойрот областьтаҥ фронтко 42268 кижи, олордыҥ тоозында 11 муҥга јуук кижи бойыныҥ кӱӱниле барган. 25 кижи Совет Союзтыҥ Геройы, 3 — Јуучыл Мактыҥ ордениниҥ толо кавалерлери, 17 муҥга јуук фронтовиктер ордендерле медальдарла кайралдаткан. Јууныҥ јалаҥдарында Туулу Алтайдаҥ 19901 јуучыл јер јастанып јыгылган [1][7].
Туулу Алтайдыҥ јуучылдары јууныҥ бастыра јаан согуштарында турушкан: Сталинград учун согушта, Берлинди алар табаруда. Олордыҥ ортозында — герой-панфиловец Н. И. Трофимов, партизандардыҥ командири А. Н. Ленкин, алты јуучыл орденниҥ кавалеры Н. М. Тырышкин[1].
Ајарулар
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Горный Алтай в годы Великой Отечественной войны
- ↑ 1 2 3 Была война… Сборник архивных документов 1941
- ↑ 1 2 Мичуринский ГАУ в годы войны: Эвакуация на Алтай. Эшелоны идут на Восток
- ↑ Этюд о Второй Ленинградской спецшколе ВВС. Московский проспект. Очерки истории
- ↑ К 81-й годовщине прорыва блокады Ленинграда — Национальная Библиотека Республики Алтай им. М. В. Чевалкова
- ↑ На Алтае в Великую Отечественную войну даже дети работали по 18 часов — KP.RU.
- ↑ Война: Горный Алтай 1941—1945 гг
Литература
«Этот день мы приближали, как могли. 75-летию Победы в Великой Отечественной войне посвящается…». Научно-популярное издание — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский дом «Алтын Туу», 2019. 352 с., ил.