Јоголып бараткан тилдердиҥ айалгазы
Јоголып бараткан тилдердиҥ айалгазы (орус. У́ровень жизнеспосо́бности языка́, степени сохранности языков англ. Degree of endangerment[1]) — ЮНЕСКО-ныҥ бергениле, «Јоголып бараткан телекейлик тилдердиҥ атлазына» (англ. Atlas of the World’s Languages in Danger) кирген тилдер 9 критерийле кемјилет, эҥ ле учурлузы тилди ӱйелердиҥ ортозында бой-бойына берери деп чотолот[2].
Чочыду барыныҥ кеми
Внешние видеофайлы| Статузы | Јартамалы | Темдектезе тилдер[1] |
|---|---|---|
| Јеткер јогы | Тилле бастыра ӱйелер тузаланат, ӱйелер ортодо берери бузылбаган | Англий, араб, армян, испан, немец, орус, француз, поляк, казах, украин, литов, латыш, эстон, кыдат, хинди, итальян, португал, турецкий, вьетнам, чех, словак, иврит, венгер, румын, амхар, грек, креол (гаити), јопон, грузин, корей, персид (фарси), татар, таджик, узбек |
| Кору јок | Тилле кӧп саба балдар куучындайт, тилле тузаланары кемјилӱ (темдектезе, јаҥыс айлында куучындажат) | Адыгей, анал (тил), башкир, неаполитан тил, русин тил, идиш, кабардин-черкес, чечен, белорус |
| Јоголорына чочыду бар | Балдар тӧрӧл тилин ӱренбей јат | Валлон, невар, ломбард, цыган, чуваш, эрзян, марий, удмурт, питкэрн, карел (карельский), сету |
| Јаан јеткерлӱзи бар | Јаҥыс јаан ӱйе тузаланат; эне-адазы куучындажат, балдарыла куучындашпай јат, балдар бой-бойыныҥ ортозында куучындашпай јат | Бретон, ижор, кашуб, крымскотатар, нанай, нафуси, сефард, мансий |
| Јоголып јаткан тилдер | Јаҥыс карган улус куучындажат. Тилле кезикте ле ас куучындажат | Дахлик, парджи, орок, тофалар, ульч, гавай, эвен |
| Јоголып калган тилдер | 1. Тилле тузаланар тирӱ кижи јок 2. Јебренде тузаланган тилдер, эмдиги ӧйдӧ олор керегинде не де айдылбаган |
1. Далмат, камасин, обиспеньо, сойот, туник, убых, јебреневрей, чжурчжэнь 2. Кӱнбадыш манси, каппадок, ферган-кыпчак, юг, лив, вод, керек, юкагир, орок |
| Јаҥынаҥ орноктырылып јаткан тилдер | Тилди орноктырары, ревитализа́ция, тиргизери ле ӧскӱрери — тилдиҥ активизм формазы. | Корн, мэн, маньчжур, кезик индей тилдер, темдектезе (маки) |
Канча кижи тилле тузаланып турганынаҥ камааны јок: темдектезе, Питкэрн ортолыкта питкэрн тилди (јербойында креол тил) билер улус 100 кижинеҥ ас[3], кору јок тилдердиҥ тоозында, ол ло ӧйдӧ дурува тил, Индияда 50 муҥнаҥ кӧп улус билер, јоголорына чочыду бар тилдердиҥ тоозына кирет. Јаан учурлузы, кандый киреде келип јаткан ӱйелерге тил берилип јатканы, канча кирелӱ балдар ол тилле куучындажып турган, онойдо ок канча кижи орто ло кичинек јаштуда тилле тузаланып турганы.
Јоголып бараткан телекейлик тилдердиҥ атлазы
Телекейде јоголорго јеткен тилдердиҥ атлазы «Јоголып бараткан телекейлик тилдердиҥ атлазы», 2010 јылда чыккан, 2500 кире тилдер кирген. Эмди ӧлӱ тилдердиҥ статузында тилдер, телекейдиҥ ӱчинчи ӱлӱзиниҥ кӧп тирӱ тилдердиҥ тоозына кӧчип алар арга бар. Темдектезе, эяк тил — калганчы тилди билер кижи, Мэри Смит Джонс (Аляска) божоп каларда, тил јоголгон. 1492 тилдерле телекейде эки муҥнаҥ ас улус тузаланат.
Россияда, 116 тил јоголып јаткан тилдердиҥ тоозына киргенин, Атлас кӧргӱскен.
Тилдерди корулаарыныҥ учурлузы
Кижиликтиҥ культуралык элбегин артырарга, ас та улус куучындап турган тилдерди коруулап алары јаан учурлу. Билим јанынаҥ — кезик јоголып јаткан тилдерди лингвисттер јазап шиҥжӱлебеген (кезик тилдер шиҥжӱге алынбаган), оныҥ учун бу тилдерге тӱҥейлештирер-тӱӱкилик тилдиҥ билгири (орус. сравнительно-историческое языкознание), этнография, ла этнология, культуралык антропология јаан ајаруны эдет[4].
Ондый ӧлӱ тилдиҥ темдеги, эмди орныктырылып јаткан эяк тил — лингвист Майкл Крауссом ол тилдиҥ фонетиказын шиҥжӱлеп тура, орус. гипотетической языковой семьяны ачкан (Языки на-дене).
2012 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 21-чи кӱнинде компания Google Inc јоголып бараткан тилдерди корулап аларына проект јазаганын јарлаган (Endangered Languages Project)[5]. Проекттиҥ эдилгени сайт тӧзӧӧрине, ондо јоголып бараткан тилдер керегинде тузалу јетирӱлер берилген. Сайттыҥ базазына 2012 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱнине јетире 3054 тил кирген[6]. Тилди тузаланып турган географиялык јерди, аҥылу интерактивный картада кӧрӧргӧ јараар. Проектте Россияда јолугып турган ас тузаланып турган тилдер туштайт. Олордыҥ ортозында тоолу диалекттер саам тил, вод тил (водский язык), хантый тил о. ӧ.
Ӧлӱ вавилон тилди орноктырарга 2018 јылда Кембридж университеттиҥ лингвисттери кыскакометраж кино соккон орус. «Бедный человек из Ниппура», геройлоры вавилон тилле куучындашкан, алдында бастыра Месопотамияныҥ ороондоры тузаланган тил. Проектле иштенип тура, университеттиҥ билимчилери, јоголып калган тилди орноктырган, керек дезе, канайып таныктарды айдарынаҥ бери[7].
Телекейдиҥ тилдерин корулап аларыныҥ учурлузын темдектеерге 2019 јыл Элдер ортодо тургун калыктардыҥ тилдериниҥ јылы деп јарлалган[8][9].
Ајарулар
- ↑ 1 2 Атлас языков, находящихся под угрозой исчезновения
- ↑ Мозли, Кристофер, изд. 2010, Атлас языков мира под угрозой исчезновения, Париж, Издательство Юнеско.. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано кочкор айдыҥ 13 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Atlas of the World's Languages / R. E. Asher, Christopher Moseley. — Routledge, 2018. — ISBN 9781317851080. Архивная копия от 10 кӱӱк ай 2021 на Wayback Machine
- ↑ Леонтьев А. А. Путешествие по карте языков мира. — 2-е изд. — М.: Просвещение, 1990. — 144 с. — ISBN 5-09-001866-9.
- ↑ Clara Rivera Rodriguez and Jason Rissman The Endangered Languages Project: Supporting language preservation through technology and collaboration Архивная копия от 15 куран ай 2013 на Wayback Machine // Google Official Blog, June 20, 2012
- ↑ Антон Белогородцев Языковой заповедник от Google Архивная копия от 22 ӱлӱрген ай 2013 на Wayback Machine // Позитайм.ru, 21.06.2012
- ↑ Babylonian language brought back to life 2,000 years after it DIED OUT. Mail Online. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 3 кӱни, 2018. Архивировано кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2019 јыл.
- ↑ Резолюция, принятая Генеральной Ассамблеей 19 декабря 2016 года. 'undocs.org'. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 10 кӱни, 2018. Архивировано сыгын айдыҥ 30 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ План действий по проведению в 2019 году Международного года языков коренных народов. 'undocs.org'. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 10 кӱни, 2018. Архивировано кочкор айдыҥ 4 кӱни, 2019 јыл.